Participatiemaatschappij: waar liggen de kansen voor gemeentes?

Het kabinet koppelt forse bezuinigingen aan de decentralisatie van AWBZ-taken. Daar kleven bezwaren aan, maar het biedt ook kansen. De praktijk van de nieuwe WMO zal staan of vallen met actieve inbreng vanuit cliënten. We blikken vooruit op de noodzakelijke overheid 2.0 en de nieuwe participatiemogelijkheden.

Van verzorgingsstaat naar participatiemaatschappij

Gemeenten krijgen de komende jaren met bovengenoemde transitie in de zorg te maken en zijn logischerwijs in verschillende mate voorbereid of geëquipeerd om de nieuwe, decentrale (zorg)taken op zich te nemen.

Het zijn grote woorden, maar in de kern van de aanstormende omwenteling ligt besloten dat we van een ‘verzorgingsstaat’ naar ‘participatiemaatschappij’ gaan. In het woord participatie ligt de koers stevig verankerd. Niet meer vanzelfsprekend er vanuit gaan dat de overheid alles regelt, maar zelf het initiatief nemen. Voor jezelf en voor anderen zorgen moet weer de gewoonste zaak van de wereld worden.

Sociale netwerken bepalen het succes

In de nieuwe structuur worden gemeenten verantwoordelijk voor de lokale, maatschappelijke ondersteuning aan burgers (werk, inkomen, welzijn, zorg en opvoeden en veiligheid). Gemeenten moeten gaan sturen op eigen inzet en draagkracht van burgers. Het lokale karakter van de activiteiten van de gemeente biedt de mogelijkheid om werk, activering en maatschappelijke ondersteuning integraal met elkaar te verbinden.

Maar zo vanzelfsprekend is het niet. Niet alleen staat het ik-tijdperk, dat nauwelijks achter ons ligt, realisatie in de weg. Ook het aantal mensen dat op de een of andere manier – geheel of gedeeltelijk – afhankelijk is van anderen is enorm en blijft voorlopig groeien.

Eenvoudigweg verwachten dat gemeenten in staat zijn om binnen een tijdspanne van enkele jaren de beoogde transitie effectief vorm te geven, lijkt wishfull thinking. Niet alleen de zorg staat voor een noodzakelijke transitie, ook de gemeenten zullen zich moeten hervormen.

Zelf en onderling zorgtaken overnemen

De verschuiving van de verantwoordelijkheid richting de burger is een tweede hobbel die moet worden genomen. De gemeenten verwachten dat burgers voor een belangrijk deel zelf en onderling zorgtaken zullen overnemen. Het succes van de nieuwe WMO valt of staat met de actieve inbreng van burgers en werkt alleen als de burger goed geïnformeerd in gesprek kan met de gemeente. Dat lijkt logisch, maar zal georganiseerd of in ieder geval gefaciliteerd moeten worden in de vorm van sociale netwerken. Ook de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) is van mening dat gemeenten dit mogelijk moeten maken.

Digitale en fysieke sociale netwerken gaan hand in hand

De voortschrijdende digitalisering van de maatschappij levert een deel van de oplossing of denkrichting op. Hoe meer mensen onderling verbonden zijn, hoe gemakkelijker het is om ze te bereiken, met hen te communiceren en (elkaar) te helpen. De wereld heeft zelf een eigen (digitale) transitie doorgemaakt. We zijn op zeer uiteenlopende digitale platforms 7×24 met elkaar verbonden.

Ik zie een ontwikkeling om de sociale omgeving van de burgers die zorg nodig hebben ook digitaal op te zetten. Ik schrijf dit terwijl ik besef dat niet iedereen online is of digitaal verbonden wil worden, maar verwacht een substantieel percentage deelnemers.

Digitale netwerken: veelbelovende kansen voor participatie

Een tiental jaren geleden was de verdeling van digitale participatie (communities) zoals uit bovenstaande afbeelding valt af te lezen als volgt: 1% was zeer actief, 9% droeg in mindere mate bij en 90% keek liever toe of kwam niet meer langs.

Dat is in het afgelopen decennium volledig veranderd. Zie hieronder de resultaten van een BBC-onderzoek (2012) naar de mate van activiteit op haar digitale platform(en). In het model is 23% passief maar 77% – in verschillende mate – actief.

De belangrijkste reden van deze enorme groei in activiteit is de acceptatie van externe sociale platformen als Twitter, Facebook en LinkedIn. De inzet van digitale platformen om mensen met elkaar te verbinden hoeft dan ook nauwelijks meer betoog. De noodzaak van de sociale netwerken in de zorg, na de omwenteling, wordt randvoorwaardelijk genoemd en daaronder vallen dan ook de digitale netwerken die uitgelezen kansen bieden.

Overheid 2.0 & burgerparticipatie 2.0

Er is geen meningsverschil over het feit dat de zorg onbetaalbaar dreigt te worden. Door de zorg voor een deel te verplaatsen naar lokale overheden kan het waarschijnlijk goedkoper. Fysieke en digitale ontmoetingsplatformen kunnen een belangrijke rol spelen in deze omwenteling.

Het ligt voor de hand dat – eenmaal digitaal verbonden – het een uitgelezen kans voor de overheid (gemeente) is om de burgers ook te raadplegen voor andere zaken. Eerder schreef ik een artikel over burgerparticipatie aan de hand van een zeer succesvol project in de gemeenten Lingewaard en Overbetuwe, waar een digitaal platform een belangrijke rol speelde.

Ook de rol van ambtenaren moet veranderen

Door de transitie van de zorg en de entree van digitalisering zal een deel van de ambtenaren hun positie zien veranderen. Om goed te kunnen inspelen op nieuwe vormen van participatie, actieve inbreng van burgers en de dialoog tussen de burgers onderling, zal de ambtenaar meer en meer onderdeel moeten uitmaken van de netwerken waarin burgers of cliënten zich bevinden. De gemeente kan deze netwerken fysiek en digitaal faciliteren. We zoomen in op de kansen die digitale sociale netwerken bieden en de rollen die de gemeente, en daarmee de ambtenaren, zich eigen moet maken.

Nieuwe rollen: community manager & community coördinator

Bovenstaande indeling in leden van digitale platformen kent twee nieuwe rollen naast de eerder genoemde indeling in meer of mindere mate actieve leden. Het betreft de community manager en de community coördinator. Binnen deze functie en rol monitoren, activeren en verbinden deze mensen alle activiteiten die binnen sociale netwerken en op digitale platformen plaats vinden. Een community – of digitaal sociaal netwerk – laten werken gaat niet vanzelf. Maar bedenk wat een serieuze inzet van platforms kan betekenen voor de actieve inbreng en inzet van burgers.

Hier ligt voor gemeenten een kans om de transities die aanstaande zijn gedragen en succesvol te laten landen. Door de decentralisatie van de zorg direct te benutten, om zo de veranderende rol van de overheid zichtbaar te maken, is de weg naar de participatiemaatschappij definitief ingeslagen.