Waarom ‘vroeger was alles beter’ een mythe is

Het is begrijpelijk dat het soms lijkt alsof alles achteruitgaat, vooral als we ons laten leiden door de media. Deze denkwijze kan ons gemakkelijk doen geloven dat problemen toenemen. Toch is het belangrijk om ook naar de bredere context te kijken. De wereld heeft op veel fronten vooruitgang geboekt, zoals de stijgende levensverwachting, afname van extreme armoede en een afname van doden door conflicten, ziekten en natuurrampen. Deze positieve ontwikkelingen worden soms minder belicht in de media, omdat ze minder sensationeel zijn dan negatief nieuws. In dit artikel leg ik de beschikbaarheidsheuristiek uit.

Het gaat niet goed in Nederland. Er sterven steeds meer mensen in Nederland. De oversterfte houdt nu bijna al vier jaar aan en de media schrijft hier regelmatig over, zoals bijvoorbeeld Het Parool, RTL, Het Algemeen Dagblad, om er maar een paar te noemen. Op 15 februari 2024 was er zelfs een debat in De Tweede Kamer. Er overlijden er nu al vier jaar op rij ongeveer 14.000 mensen méér dan vooraf werd verwacht.

Er is steeds meer armoede in Nederland. Steeds meer mensen ervaren geldproblemen en zelfs armoede doordat ze schulden hebben. Een op de vijf huishoudens hebben problematische schulden. De media schrijft hier regelmatig over, zoals bijvoorbeeld VPRO, NU.nl, of de NOS, om er maar een paar te noemen.

Wereldwijd kennen we het hoogste aantal doden door conflicten sinds begin van de eeuw. Bij de oorlog in Oekraïne zijn inmiddels bijna een half miljoen Russische en Oekraïense militairen omgekomen of gewond geraakt sinds het begin van de oorlog. Het Israëlisch leger doodt gemiddeld 250 Palestijnen per dag in Gaza sinds 7 oktober afgelopen jaar. De media schrijft hier regelmatig over, zoals bijvoorbeeld NRC, De Volkskrant of Nu.nl, om er maar een paar te noemen.

Het lijkt dus steeds slechter te gaan in Nederland. Dat geldt niet alleen voor Nederland, maar voor de hele wereld. De media schrijven hier regelmatig over zoals we hebben gezien en dat is ook precies het probleem. Dit probleem noemen psychologen de beschikbaarheidsheuristiek.

De beschikbaarheidsheuristiek uitgelegd

De beschikbaarheidsheuristiek is een vuistregel die vertrouwt op voorbeelden die bij je opkomen bij het beoordelen of iets vaak voorkomt of juist niet. De beschikbaarheidsbias werkt op basis van het idee dat als er eenvoudig voorbeelden kunnen worden opgeroepen, het wel veel voor zal komen. Of op zijn minst vaker dan ander verklaringen hiervoor. Wij hebben daarom de neiging om ons te laten beïnvloeden door recentere informatie, waardoor onze meningen sterk beïnvloed worden door de media. Dat is nu precies wat er gebeurt op heel veel onderwerpen.

Sociaal psychologen Michael Ross en Fiore Sicoly lieten dit zien in een beroemd onderzoek uit de jaren 70. Zij vroegen echtgenoten om hun hun bijdrage aan 20 huishoudelijke taken te beoordelen, zoals afwassen, schoonmaken, boodschappen doen, voor de kinderen zorgen, contact onderhouden met familie. De som van de bijdragen aan deze taken van beide echtgenoten was meer dan 100%, omdat elke echtgenoot eenvoudiger voorbeelden van zijn eigen bijdragen aan deze taken kon herinneren dan voorbeelden van de ander.

Als je naar het nieuws kijkt, is het moeilijk om te weten of er meer of minder mensen sterven of meer of minder mensen in armoede leven. Je maakt deze inschatting op basis van de beschikbaarheidsheuristiek. Laten we nog eens naar deze onderwerpen kijken.

Het gaat eigenlijk steeds beter met onze wereld

De wereldwijde levensverwachting is met 72 jaar nog nooit zo hoog geweest – meer dan twee keer zo hoog als een eeuw geleden. Ook in Nederland stijgt onze levensverwachting gewoon door. Als je, zoals ik, in 1975 geboren bent, dan wordt je naar verwachting 75 jaar. Maar als je in het laatste decennium geboren bent, dan is dat al 80 jaar.

Leefden tweehonderd jaar geleden nog acht op de tien mensen in extreme armoede, nu is dat minder dan één op de tien. Er is meer welvaart gecreëerd in de afgelopen veertig jaar dan in alle menselijke geschiedenis daarvoor. En er zijn nog nooit zo weinig doden door oorlog, ziekten  en natuurrampen geweest.

Nu is het verleidelijk dit soort statistieken met grote scepsis te bekijken. Er is immers nog zoveel ellende in de wereld. Maar wie oprecht meent dat vroeger alles beter was, gaat te snel voorbij aan hoe zwaar, uitzichtloos en eentonig het alledaagse leven aan begin 1900 was. Er was geen vers fruit het hele jaar door, er was geen televisie, Netflix, of Spotify. Nederland had zelfs nog niet eens riolering!

Hoewel we te maken hebben met hedendaagse uitdagingen en moeilijkheden, hebben we ook ongekende voordelen en comfort die voor onze voorouders ondenkbaar waren. Het is van belang om dit te waarderen wanneer we naar de wereld van vandaag kijken. Dan blijft er nog één vraag over: hoe te ontkomen aan de beschikbaarheidsheuristiek?

Vermijd het nieuws

Zelf ben ik een tijd geleden gestopt om het nieuws te volgen. Mijn belangrijkste reden was dat ik er weinig van op stak. Ik had zelfs het idee dat ik er de verkeerde dingen van leerde. Als ik een keer een artikel las over een onderwerp waar ik verstand van had, dan vond ik het artikel meestal ongenuanceerd en incorrect. Hoe moest dat dan zijn voor onderwerpen waar ik wat over wilde leren? Zou ik daardoor ook een ongenuanceerd en incorrect beeld krijgen van deze onderwerpen?

Het was niet mijn bedoeling om de invloed van de beschikbaarheidsheuristiek op mijn wereldbeeld te verminderen, maar het nieuws vermijden heeft daar wel bij geholpen. Doordat ik geen online nieuws meer lees en geen social media meer volg (behalve LinkedIn) heb ik veel meer tijd gekregen. Ik lees nu een opiniestuk online (op Frankwatching bijvoorbeeld) of een boek op de bank, waarin de context geschetst wordt en een kritische analyse gegeven wordt en dan hou ik nog tijd over.

Ook kan ik niet eenvoudig voorbeelden oproepen over onderwerpen die in de media komen, omdat ik de media niet volg. Dat lijkt wellicht een nadeel, maar daardoor ben ik veel minder gevoelig voor de beschikbaarheidsheuristiek. Als ik een oordeel wil vormen, zoals op de drie onderwerpen hierboven, dan zoek ik eenvoudig de relevante statistieken op.

Het nieuws vermijden heeft nog meer voordelen dan vermijden van de beschikbaarheidsheuristiek, tijd om leukere en interessantere dingen te doen, en een genuanceerd beeld vormen van de wereld om ons heen. Als je geïnteresseerd bent in andere redenen om het nieuws te mijden, lees dan ook de 14 redenen om het nieuws te vermijden van Rolf Dobelli en waarom het nieuws lezen het nieuwe roken is van Adam Mastroianni.

Als je toch social media en het nieuws wil blijven volgen…

Dan is het goed om bewust te zijn van je denkfouten en te streven naar een gebalanceerd beeld van de realiteit. Er zijn nog steeds uitdagingen en problemen, maar het is ook bemoedigend om te weten dat er vooruitgang wordt geboekt. Het helpt je om meer evenwichtige beslissingen te nemen en je niet te laten overweldigen door beschikbaarheidsheurstiek.