Zo voorkom je dat je blijft hangen in de denkfout van verzonken kosten

In een wereld waarin we voortdurend geconfronteerd worden met talloze keuzes, kunnen psychologische valkuilen onze besluitvorming vertroebelen. Eén van deze valkuilen is de denkfout van verzonken kosten, een concept dat ons dwingt om vast te houden aan investeringen die eigenlijk al verloren zijn. Het kan gaan om geld, tijd, inspanning, emoties en zelfs kernwaarden. Maar wat maakt deze denkfout zo hardnekkig? En belangrijker nog, hoe kun je voorkomen dat je in deze val trapt?

“Nee,” zei ik tegen mijn dochter, “we hebben er al voor betaald, dus dat gaat niet”. Mijn dochter wilde die middag met een vriendinnetje spelen, maar dat kon dus niet. Op dinsdagmiddag gaat zij namelijk na schooltijd naar de kinderopvang. En daar hebben we al voor betaald. Het zou zonde van het geld zijn als zij bij een vriendinnetje zou gaan spelen, want dan hebben wij dat geld voor niets betaald. Maar is dat wel zo? Dit lijkt namelijk veel op de denkfout van de verzonken kosten.

De denkfout van de verzonken kosten uitgelegd

Verzonken kosten (Engels: sunk cost) zijn kosten die je gemaakt hebt en niet meer teruggehaald kunnen worden.

Factor geld

Het kan zijn dat je veel geld hebt betaald dat je niet meer terug kan krijgen. Je kan bijvoorbeeld blijven investeren in de reparatie en het onderhoud van een oude auto, hoewel het op de lange termijn goedkoper en verstandiger zou zijn om een nieuwere en betrouwbaardere auto te kopen. Dan zou je al dit geld voor niets in deze auto gestopt hebben. Het zou allemaal voor niets zijn geweest. Daardoor blijf je geld investeren in reparatie en onderhoud van je oude auto.

Factor tijd

Het kan ook zijn dat je veel tijd hebt geïnvesteerd, die je niet meer terug kunt krijgen. Misschien heb je jarenlang een studie gevolgd. Nu je daar een paar jaar in werkt, besef je dat je hier eigenlijk niet gelukkig mee bent. Je houdt je vast aan deze baan, vanwege alle tijd die je aan je opleiding en je carrière hebt besteed. Want anders zou je al deze tijd voor niets in je studie en carrière gestopt hebben. Het zou allemaal voor niets zijn geweest en je zou weer helemaal opnieuw moeten beginnen. Daardoor blijf je bij je huidige werkgever.

Overige factoren

De kosten kunnen dus gaan over (1) geld en (2) tijd, maar ook over (3) de inspanning die hebt gedaan, (4) de sterkte van de emotie die verbonden is aan het gedrag of (5) in hoeverre het aansluit bij jouw kernwaarden. Vaak is het een combinatie van enkele van deze factoren.

De denkfout in de bovenstaande voorbeelden is dat je het geïnvesteerde geld (voor je auto) en tijd (voor je studie), laat meewegen in je beslissing om nog meer geld en tijd te investeren. Een cruciaal element is dat je het geld of de tijd niet meer terug kunt krijgen, anders is het geen denkfout. Als je veel geld en tijd investeert om je huis op te knappen, om vervolgens na al die inspanningen te verhuizen naar een ander huis, dan hoeft dit geen denkfout van verzonken kosten te zijn. De gemaakte kosten zie je wellicht terug in een hogere verkoopprijs van je huis.

Niet alle inspanningen zijn verzonken kosten

Zo’n 10 jaar geleden wilde ik verhuizen van Leiden naar Haarlem. Om het appartement in Leiden aantrekkelijker te maken, heb ik de keuken vervangen en de vloer opnieuw gelegd. Daarna verhuisde ik. Ik had nauwelijks kunnen genieten van mijn nieuwe keuken. Waren deze inspanningen allemaal voor niets geweest? Nee, deze veranderingen maakten het namelijk eenvoudiger om het appartement te verkopen.

Ook kaartjes voor de Formule 1 zijn niet per se verzonken kosten. Op de vooravond van de race voel je je niet lekker of je ziet op tegen de regen die de dag erop voorspeld wordt. Zelfs zo kort van tevoren kun je je tickets waarschijnlijk nog wel verkopen en zijn de kosten dus niet per se verzonken. Ondanks dat je je ziek voelt of dat het weer slecht is, zul je waarschijnlijk nog steeds naar de Formule 1 gaan, omdat je de tickets anders voor niets hebt gekocht. Maar dit is meer een voorbeeld van het endowment effect: ik ken meer waarde toe aan de tickets, omdat ik ze reeds bezit en daarom wil ik toch gaan. Vreemd genoeg wordt in de eerste onderzoeken naar de fout van de verzonken kosten gebruikgemaakt van… tickets!

Verzonken kosten voor tickets en vliegtuigen

Persoonlijke situatie

In een van de eerste onderzoeken naar de fout van de verzonken kosten gaven psychologen Hal Arkes en Catherine Blumer deelnemers aan hun onderzoek het onderstaande scenario. Met vliegtickets wilden zij de fout van de verzonken kosten in persoonlijke situaties demonstreren:

Stel dat je $100 hebt uitgegeven aan een vliegticket voor een weekend skiën in Michigan. Een paar weken later koop je een vliegticket van $50 voor een weekend skiën in Wisconsin. Je denkt dat je de skitrip naar Wisconsin leuker zult vinden dan de skitrip naar Michigan. Dan merk je dat de skitrip naar Michigan en de skitrip naar Wisconsin voor hetzelfde weekend zijn! Het is te laat om beide tickets te verkopen en je kunt ze niet terugsturen. Welke skitrip kies je?

Je zou verwachten dat alle deelnemers voor de reis naar Wisconsin zouden kiezen, aangezien ze die leuker zullen vinden. Echter, doordat ze veel meer hebben geïnvesteerd in de skitrip naar Michigan, koos meer dan de helft (54%) voor deze trip, terwijl minder dan de helft (46%) koos voor de leukere reis naar Wisconsin.

Zakelijke situatie

Hal Arkes en Catherine Blumer demonstreerden ook de fout van de verzonken kosten in zakelijke situaties. Respondenten lazen het volgende scenario dat gaat over het vliegtuig zelf:

Als directeur van een luchtvaartmaatschappij heb je 10 miljoen dollar van het bedrijf geïnvesteerd in een onderzoeksproject. Het doel was om een vliegtuig te bouwen dat niet gedetecteerd zou worden door conventionele radar. Wanneer het project voor 90% is afgerond, begint een andere firma een vliegtuig op de markt dat niet gedetecteerd kan worden door radar. Het is ook duidelijk dat hun vliegtuig veel sneller en veel zuiniger is dan het vliegtuig dat jouw bedrijf aan het bouwen is. De vraag is: moet je de laatste 10% van het onderzoeksgeld investeren om uw vliegtuig te voltooien?

Verder ontwikkelen van het vliegtuig is zinloos, omdat het vliegtuig van de concurrent superieur is. De kosten voor het ontwikkelen van een nieuw vliegtuig zijn al uitgegeven en kunnen niet meer teruggehaald worden. De beste beslissing is dus om de 1 miljoen dollar aan andere projecten uit te geven. Echter, slechts 15% van de deelnemers aan het onderzoek deed dit. De overige 85% gaf alsnog 1 miljoen dollar om het vliegtuig te voltooien, terwijl dit naar alle waarschijnlijkheid nooit geld op ging leveren.

De Concorde-denkfout

De ontwikkeling van de Concorde is een beroemd voorbeeld van de fout van de verzonken kosten. Daarom wordt deze denkfout ook wel de Concorde-denkfout (Engels: Concorde Fallacy) genoemd. Franse en Britse fabrikanten en hun regeringen waren betrokken bij het project, dat naar schatting bijna 100 miljoen dollar zou kosten. Lang voordat het project was afgelopen, was het duidelijk dat de kosten opliepen en dat de financiële baten van het vliegtuig, eenmaal in gebruik, deze niet zouden compenseren. Toch ging het project door. De fabrikanten en regeringen gingen door met het project, omdat ze al aanzienlijke financiële investeringen hadden gedaan en veel tijd aan het project hadden besteed.

Hoe je de fout van verzonken kosten kunt voorkomen

Het voorkomen van de fout van verzonken kosten bestaat uit verschillende stappen. Deze zorgen voor minder stress, betere beslissingen en een betere mentale gezondheid.

Stap 1: heb je te maken met verzonken kosten?

Laat je het geïnvesteerde vermogen of tijd meewegen in je beslissing om nog meer te investeren? Een cruciaal element is dat je het geld of de tijd niet meer terug kunt krijgen, anders is er geen sprake van verzonken kosten.

Stap 2: ben je gevoelig voor verzonken kosten?

David Ronayne en zijn collega’s lieten zien dat sommige mensen gevoeliger zijn voor de fout van de verzonken kosten dan andere mensen. Het verschil zit hem in de neiging om na te denken over de juistheid van een antwoord en het initiële intuïtieve antwoord te heroverwegen. Denk jij dat je gevoelig bent voor de fout van verzonken kosten? Ontdek het met deze test en lees daarna verder.

Sommige mensen reflecteren meer over hun antwoord voordat ze definitief beslissen dan anderen. Bij hen gaat dit vanzelf. Is het voor jou lastig? Spreek dan een afkoelperiode af met jezelf, zodat je tijd hebt om te reflecteren over deze beslissing. Dat kan 5 minuten zijn voor kleinere beslissingen, zoals het opnieuw schilderen van je woonkamer in een mooiere kleur terwijl je al halverwege bent. Voor grotere beslissingen, zoals je investeringsstrategie wijzigen waar je maanden aan gewerkt hebt, kun je er nog een nachtje over slapen.

Stap 3: vraag om een kritische reflectie

Vaak heb je reeds het gevoel dat het niet helemaal lekker gaat met de voortgang van het project, maar ben je nog niet bereid de consequenties te aanvaarden. Je bent nog niet bereid met dit project te stoppen.

Vraag een collega, of beter: een vriend(in), om eens kritisch te reflecteren over de beslissing om door te gaan met dit project. Je kunt deze vragen ook aan jezelf stellen, maar als je gevoelig bent voor de fout van de verzonken kosten, dan kan het lastig zijn om deze vragen oprecht voor jezelf te beantwoorden.

De volgende vragen kunnen je hierbij helpen: als je tijd en energie in een ander project mocht stoppen, welk project zou dat dan zijn? Welk project zou meer opleveren als je ze beide zou afronden? Als je tot de conclusie komt dat dit een ander project is dan het huidige, dan is het waarschijnlijk zinvol om je tijd en energie daarin te steken. Je kunt je tijd en energie immers maar één keer besteden.

Stap 4: gebruik een ander perspectief om tot een juiste beslissing te komen

Soms ben je erg gehecht geraakt aan je lievelingsproject. Je hebt er zoveel tijd en energie in gestoken, dat je gewoon wil dat het project slaagt. In zo’n situatie kan het lastig zijn om te stoppen met het project. In dat geval is het van belang een ander perspectief te gebruiken om tot een juiste beslissing te komen. Maar hoe doe je dat?

In veel gevallen helpt het om je perspectief te verruimen. In de meeste gevallen gaat het er niet om of een specifiek project slaagt (het kleine perspectief), maar of jij succesvol bent (het brede perspectief). Bij de kinderopvang gaat het er niet om dat mijn dochter op de opvang verschijnt (het kleine perspectief), maar voor de zekerheid dat ik andere werkzaamheden kan doen (het brede perspectief). Kies in die gevallen voor het brede perspectief. Zo wist ik ook de kinderopvang-denkfout te voorkomen.

De kinderopvang-denkfout

Het geld dat wij voor kinderopvang betaald hebben, kunnen we niet meer terug krijgen. Of mijn dochter naar de kinderopvang gaat of niet, dat geld zijn we kwijt. Daarom zouden we dit niet moeten laten meewegen in de beslissing of mijn dochter naar de kinderopvang gaat.

Toch voelt het zonde van het geld. Om mij te helpen de juiste beslissing te nemen, denk ik tegenwoordig: ik betaal niet per se voor de kinderopvang, maar voor de zekerheid dat ik die middag andere activiteiten kan doen (dit artikel schrijven bijvoorbeeld). Of ze nu bij een vriendinnetje speelt of op de kinderopvang is, dat maakt niet uit.