Verkiezingen, filterbubbels en corona: een digitale worsteling

Column – Van bedrijven zijn we intussen wel gewend dat ze op basis van data hun advertenties selectief aan ons tonen. Het is daarbij nog net niet zover dat de ene persoon een heel ander aanbod krijgt dan de andere. Al kun je dat wel verwachten. Er kan bijvoorbeeld onderscheid gemaakt worden op basis van wat je ooit eerder bij een webshop hebt gekocht en voor welk bedrag. Dat nu de politieke partijen ook die kant op gaan, is nogal precair.

Door corona mogen partijen geen bijeenkomsten organiseren. Flyeren op straat ligt ook niet voor de hand. Dat heeft ertoe geleid dat de politieke partijen nu ook internet en social media hebben ‘ontdekt’. Nu blijken die partijen partners gevonden te hebben, die wél heel goed begrijpen hoe de digitale wereld werkt.

Elke kiezer in z’n eigen bubbel

Maar is het wel ethisch om die selectieve technieken ook voor politieke doeleinden te gebruiken? Wat er nu kan gebeuren is dat met behulp van partijen als Google, Facebook of Twitter, en de gegevens die zij van de kiezers hebben, selecties worden gemaakt. Vervolgens worden de advertenties voor de verkiezingsprogramma’s door de partijen op de kenmerken van die selecties afgestemd.

Het gevolg is dat kiezers tegen hun wil en zelfs onbewust in een filterbubbel geplaatst worden. Ze krijgen te zien wat de databedrijven menen te weten over wat ze graag horen en waar hun interesses liggen. Geen kiezer die dan nog langs deze weg programmapunten van partijen ziet, die hem niet of minder passen. Niet iedereen krijgt meer dezelfde informatie. Dat kan misleidend gaan werken en kan al snel richting ‘manipulatie’ gaan. Meer dan in andere jaren worden selectieve punten uit de programma’s speciaal gericht op uitgekozen groepen kiezers. Kiezers, die niet vooringenomen steeds op een bepaalde partij stemmen, kunnen daardoor dit keer mogelijk voor een verrassing gaan zorgen.

Stemmen op basis van een oneliner

Natuurlijk, een kiezer die goed beargumenteerd wil kiezen, kan altijd nog naar de televisie kijken of zich in verkiezingsprogramma’s verdiepen. Maar hoeveel kiezers doen dat? Het is nu dus mogelijk voor partijen om kiezers te werven door hen online te bestoken met selectieve informatie. Het onderscheidend vermogen van een partij gaat daarbij al snel verloren. Kiezers kunnen op basis van een beperkt inzicht, in feite een enkele slogan en oneliner, hun stem uitbrengen. Er kan op deze manier door de partijen veel gerichter op actuele thema’s bij bepaalde doelgroepen of in regio’s ingespeeld worden, zonder dat de rest van het programma aandacht krijgt.

Ik vraag me af hoe bepalend dit selectief adverteren, waarmee bepaalde groepen naar de mond gepraat wordt, bij deze verkiezingen zal zijn. Daar komt bij dat veel jongeren moeite hebben met de coronamaatregelen en er bij hen een afnemende interesse in politiek is.  Als zij met gerichte oneliners online bereikt kunnen worden, is moeilijk te voorspellen wat zij daarmee gaan doen.

Door het accent op selectieve online promotie krijgen kleine partijen meer kans de aandacht van de kiezers te trekken. De kans dat er op hen gestemd wordt, kan daardoor groter worden en daarmee kan de versnippering in het parlement toenemen.

Organisch bereik via social media beperkt

Er is nog een andere route om de kiezer te bereiken via inzet van social media. Er kunnen via het eigen account van een partij berichten geplaatst worden die bedoeld zijn om de aandacht van kiezers te krijgen. Zo’n aanpak is in feite het doorsnee gebruik van die media en het is gratis. Maar ook al heb je veel volgers, de databedrijven hanteren algoritmes die bepalen welk bericht bij wie terecht komt. Hierdoor bereiken partijen lang niet alle volgers. Daar heeft een partij geen invloed op. En het bereik langs deze weg is vaak nogal beperkt. Zo’n bericht komt dan ook nog alleen terecht bij mensen die al bewust die partij aan het volgen waren.

Trump heeft al bewezen dat het uitgekookt gebruik van een medium als Twitter onder de vaste volgers een bubbel kan creëren. Het kan hen doof maken voor andere geluiden.

Kortom, het gebruik van digitale media kan verrassende resultaten opleveren. Het zal vooral afhangen wie deze media optimaal weet te benutten.

Hoe bereiken we alle kiezers, zonder selectiviteit en manipulatie?

De inzet van digitale middelen komt nu vanwege de pandemie dan wel goed van pas. Maar ik moet ook constateren dat het erg onduidelijk is qua bereik en werking. In het recente verleden is door een gebrekkige visie op de digitale mogelijkheden weinig tot niets geïnvesteerd om de kiezers op een passende manier online te bereiken. En met ‘bereiken’ bedoel ik dan zonder selectiviteit of manipulatie, en dan ook álle kiezers!

Voor de volgende verkiezingen, maar ook voor andere situaties, zou een concept voor een ‘burgerplatform’ ontwikkeld en geïmplementeerd kunnen worden. Dit is een omgeving die vanuit de overheid opgezet kan worden om alle burgers te faciliteren, te beschermen en te bereiken. Het is een veilige omgeving binnen het openbare internet. Daarmee wordt het ook mogelijk om online veilig een stem uit te brengen en niet alleen eens in de vier jaar.

De digitale epidemie

Door de enorme impact van de coronapandemie is alle aandacht daarnaar uitgegaan en is een andere epidemie daardoor ondergesneeuwd. De politiek is hier wellicht niet zo heel rouwig om, omdat zij helaas heeft aangetoond weinig begrip te hebben voor deze digitale epidemie en haar invloed op de samenleving. En dat terwijl tegelijkertijd de gevolgen van de coronacrisis op allerlei vlakken worden getemperd door de inzet van digitale middelen. Denk alleen maar aan thuiswerken, leren op afstand, online shoppen of videobellen.

Corona heeft de digitalisering van de samenleving een flinke push gegeven. Maar door het heersende onbegrip heeft dat ook geresulteerd in ongewenste gevolgen, zoals cybercrime, het verspreiden van nepnieuws, het organiseren van rellen, privacyschendingen of het buitensluiten van bepaalde groepen.

Tegelijkertijd zijn digitale mogelijkheden slecht of te beperkt toegepast. Hierdoor verliepen bepaalde zaken niet goed, zoals het verwerken van testresultaten of vaccinaties. De samenleving had al verder weer open kunnen gaan, als de digitale mogelijkheden waren toegepast op bijvoorbeeld toegangscontroles met vaccinatie- of testbewijzen. Zo’n gecontroleerde aanpak van het weer openen van de samenleving wordt alleen maar belangrijker. We zullen nog jaren te maken hebben met virussen en hun vele mutaties. Als we ons daar niet op instellen, zal de maatschappelijke en economische schade niet te beheersen zijn.

De politiek moet een duidelijke visie op digitalisering hebben

Tegen deze achtergrond heb ik naar een aantal verkiezingsprogramma’s gekeken en ze proberen te beoordelen op hun visie op een toekomst met digitalisering. Ik ben me rot geschrokken. Vrijwel geen enkele partij heeft een visie op hoe we in de toekomst om kunnen gaan met de digitalisering.

Neem als voorbeeld de ontwikkelingen rond de coronapandemie, of een van de andere virussen. De digitale mogelijkheden werden ad hoc en met veel kinderziektes snel ingezet, er lag hiervoor geen plan van aanpak. De grote vraag is of de regering wel genoeg leert van deze pandemie en van de mogelijkheden van de digitalisering om bij volgende pandemieën de economische en maatschappelijke gevolgen wat genuanceerder en minder schadelijk te bestrijden.

Hoe we de verdere digitalisering in de greep kunnen houden, zodat onze samenleving daar niet door ondermijnd wordt, houdt de partijen vrijwel niet bezig. Politieke partijen zouden juist beoordeeld moeten worden op een beleid dat ons helpt om zowel toekomstige virussen als de digitalisering onder controle te houden en de burgers daarbij te beschermen en te faciliteren. Het thema ‘digitalisering’ lijkt tijdens deze verkiezingen te worden gemeden, uit onbegrip of onwetendheid. Corona zuigt alle aandacht op.

Gaat corona het stembedrag beïnvloeden?

Dit alles gezegd hebbende, vraag ik me ook af of een overheersend thema als corona het stemgedrag gaat beïnvloeden. Vanuit de samenleving komen steeds meer geluiden die de onvrede uiten over een regering die veel te lang bang was afwegingen te maken tussen andere factoren dan louter het aantal besmettingen. Haar wordt een passieve en weinig creatieve houding verweten als het gaat om stapsgewijs uit de lockdown te komen. En ze zou haar oren eenzijdig laten hangen naar de mening van het OMT.

Zulke kritieken worden in eerste instantie vooral via internet geuit en daarna opgepikt door andere media. Dat deze geluiden nu gehoord kunnen worden, zal zeker invloed hebben op de verkiezingen. Enkele particuliere partijen hebben het initiatief genomen om via experimenten te kijken hoe we uit de crisis kunnen komen. Een taak die een actieve overheid zelf al enige tijd geleden op zich had kunnen nemen.

Via de online media zijn zowel de geluiden vóór als tegen uitgebreid te horen. Het lijkt erop dat de regering zich laat leiden door de rol die de komende verkiezingen kunnen spelen en corona gebruikt als overheersend thema. Hierdoor blijven andere belangrijke thema’s onderbelicht. Maar de tegengeluiden via social media worden alleen maar luider. Met het afleiden van de aandacht van de kiezer van de vele missers op andere gebieden, komt het kabinet door de online aandacht daarvoor ook niet meer weg. Door alle aandacht voor de pandemie lijken partijen, en daarmee ook de kiezers, weinig oog hebben voor digitalisering, die zich ontpopt als een nieuwe epidemie die de samenleving de komende jaren kan ontregelen.

Verrassende verkiezingen

Kan een versterkte online aanpak om campagne te voeren de partijen helpen om via selectiviteit en mogelijk zelfs manipulatie bepaalde thema’s alsnog naar de achtergrond te duwen? Zullen de kiezers dit doorgronden of hun stemgedrag hierdoor toch laten beïnvloeden? Hebben de kiezers nog voldoende interesse in andere thema’s of zijn ze inderdaad alleen maar bezig met het zo snel mogelijk achter zich laten van de coronabeperkingen? Geeft deze houding van enkele regeringspartijen voeding aan complotdenkers?

De rol van de digitalisering bij het bestrijden van de gevolgen van corona blijft onderbelicht. En daarmee haar invloed op de samenleving en op het verloop van de verkiezingen.

Tegen deze achtergrond zouden deze ‘coronaverkiezingen’ best eens voor verrassingen kunnen zorgen. Maar of het de digitalisering, en daarmee het voorkomen van de verdere ondermijning van de samenleving, gaat helpen?!

Afbeelding header door Kid Circus op Unsplash.