Hoe de coronacrisis ook een crisis voor onze privacy kan betekenen

Column – Crises brengen ethische dilemma’s met zich mee. Bijvoorbeeld: wie krijgt voorrang als de IC’s vol raken? Is het oké om de prijs van desinfecterende handgel drastisch te verhogen nu de vraag zo groot is? Of: kunnen we mensen monitoren om de verspreiding van het coronavirus tegen te gaan? Als je mensen monitort, weet je wie in quarantaine zou moeten omdat hij in contact is geweest met een coronapatiënt. Klinkt alsof we daarmee de pandemie kunnen verslaan. Maar zo simpel is het niet. Sterker nog: het is in potentie gevaarlijk.

Onorthodoxe maatregelen

Tijdens een crisis worden soms onorthodoxe maatregelen genomen om de gevolgen te beperken. ‘Overal in de wereld worden rechten die [vorige week] nog als fundamenteel golden – vrijheid van vergadering, vrijheid van demonstratie, vrijheid van beweging – opgeschort’, schrijft Sheila Sitalsing. ‘Doorgaans met goede redenen en doorgaans met goedvinden van grote delen van de bevolking, maar de meegaandheid gaat verbazingwekkend ver. Kennelijk wekken gevoelens van angst een grote autoriteitsgevoeligheid op.’

Nu zijn dit rechten die wij weer terugkrijgen zodra social distancing niet meer verplicht is. Althans, Rutte benadrukt elke keer de datum tot wanneer de maatregelen gelden, en de maatregelen en de situatie worden constant geëvalueerd. In andere landen zou dat anders kunnen zijn. Sterker nog: ís dat anders.

Hongaarse kabinet grijpt de macht

Zo lijkt Hongarije de crisis aan te pakken door ‘de democratie permanent buitenspel te zetten’. Een noodwet laat het kabinet voor onbepaalde tijd(!) regeren, zonder invloed van parlement (of verkiezingen). Ook kun je tot 5 jaar gevangenisstraf krijgen als je nepnieuws verspreidt. Wat nepnieuws is, wordt bepaald door de Orbán-regering. En het geldt ook voor journalisten. Het wordt een machtsgreep genoemd.

Uitzonderlijke tijden vragen om uitzonderlijke maatregelen. Maar de wet is er niet alleen voor voorspoedige tijden, ook ter bescherming van burgers in moeilijke tijden. Onze privacy wordt ook beschermd in de wet. ‘Juist nu moet je alert zijn op de basiswaarden van onze samenleving’, zegt Aleid Wolfsen, voorzitter van Autoriteit Persoonsgegevens in de Nieuwsuur-uitzending van 8 april.

Privacy onder druk door corona

De privacy van mensen staat in een aantal landen onder druk om de corona-uitbraak het hoofd te kunnen bieden. Je mobiele telefoon kan constant bijhouden waar je bent geweest. Dat kan behulpzaam zijn als jij COVID-19 blijkt te hebben. Mensen met wie je in contact bent geweest, zouden zo snel mogelijk in isolatie moeten om verdere verspreiding in te dammen. Geef je aan dat je besmet bent, dan krijgen alle personen die bij jou in de buurt waren, een berichtje. Op deze manier houden Israël en China mensen via hun smartphones in de gaten.

Wie slaat de gegevens op?

China doet daar trouwens nog een schepje bovenop, met gezichtsherkennende camera’s die in het openbaar hangen, en door mensen te verplichten hun temperatuur en medische toestand te meten én te rapporteren. Inwoners krijgen een rode, oranje of groene code die aangeeft of je deur uit mag. In China wordt voor deze gegevens gebruikgemaakt van data van telecomproviders, legt techjournalist Joost Schellevis uit bij Nieuwsuur. Die gegevens worden dus bij een derde partij opgeslagen.

Het is ook mogelijk om je telefoon via bluetooth te laten onthouden welke andere bluetooth-signalen het is tegengekomen. Blijkt de eigenaar van de smartphone met dat bluetooth-signaal besmet te zijn met het coronavirus? Dan krijg je een melding. In dit geval worden de gegevens alleen op je eigen telefoon opgeslagen, wat het de meest privacyvriendelijke oplossing maakt volgens Schellevis.

Volgens onderzoekers aan de Universiteit van Oxford is een app effectief (pdf). Zij geven hierbij aan dat gebruikers wel expliciet toestemming moeten geven. Maar de meerderheid van de bevolking zou zo’n app moeten gebruiken om het effect te laten hebben.

Overigens is een app niet de enige manier om bevolking en verspreiding in de gaten te houden. In de Verenigde Staten worden locatiegegevens via mobiele advertenties gebruikt om de verspreiding te monitoren.

Normaliseren van massatoezicht

Deze maatregelen kunnen een verschuiving veroorzaken in ons denken over privacy. Yuval Noah Harari weet dat mooi te verwoorden:

Yet if we are not careful, the epidemic might nevertheless mark an important watershed in the history of surveillance. Not only because it might normalise the deployment of mass surveillance tools in countries that have so far rejected them, but even more so because it signifies a dramatic transition from “over the skin” to “under the skin” surveillance.

Wat is tijdelijk?

Tijdelijke maatregelen zijn pas écht tijdelijk als er een periode aan gehangen wordt. In het geval van zo’n app zou dat betekenen dat jouw locatiegegevens verwijderd moeten worden als de crisis voorbij is. Het zou niet voor het eerst zijn dat een overheid een tijdelijke noodmaatregel permanent laat zijn. Zo noemt Harari de Israëlische noodtoestand tijdens de Arabisch-Israëlische oorlog van 1948, die nog steeds voortduurt.

In de Volkskrant wijst emeritus hoogleraar Recht en Techniek Jan Smits op de Amerikaanse Patriot Act, die afluisteren (‘tijdelijk’) makkelijker maakte. Aangenomen na de aanslagen van 11 september, maar nog steeds geldig.

Dat Rutte telkens de tijdelijke aard van de maatregelen benadrukt, zou ons dus veel vertrouwen moeten geven.

Kies je gezondheid of privacy?

Wanneer je moet kiezen tussen privacy en gezondheid, ben je snel geneigd om te kiezen voor gezondheid. Maar wat nou als er geen coronazieken meer zijn, en de regering wil blijven monitoren – uit angst voor een nieuwe uitbraak, of omdat er een nieuwe variant van Ebola is ontstaan? Een argumentatie van Harari waar ik me goed in kan vinden. Hij redeneert dat er geen daadwerkelijke keuze is tussen privacy en gezondheid: je kunt allebei tegelijkertijd hebben.

Empowering citizens

Nederland ging vooralsnog voor wat Harari ‘empowering citizens’ noemt:

When people are told the scientific facts, and when people trust public authorities to tell them these facts, citizens can do the right thing even without a Big Brother watching over their shoulders.

Volgens het RIVM paste zo’n app voorheen niet in de fase waar we in zaten. Maar Hugo de Jonge vertelde in de persconferentie van 7 april dat wordt onderzocht of een app werk uit handen kan nemen van de GGD. Omdat 60% van de bevolking de app moet gebruiken om hem effectief te laten zijn, lijkt hij verplichting op den duur nog niet direct uit te sluiten.

Op veiligtegencorona.nl vind je 10 uitgangspunten waar een app volgens onder andere Bits of Freedom aan moet voldoen. Zo zouden gegevens niet tot individuen herleidbaar moeten zijn, moeten persoonsgegevens niet centraal opgeslagen worden en mag het gebruik ervan op geen enkele manier worden afgedwongen. Als de app niet aan de lijst met uitgangspunten voldoet, zullen de ondertekenaars zich tegen de implementatie ervan verzetten.

Zou ik zo’n app gebruiken? Ik ben er niet over uit, al neig ik nu naar ‘nee’. Vooralsnog hoop ik dat de overheid blijft vertrouwen in de capaciteit van Nederlandse burgers om ‘het juiste’ te doen.