Leg het ontwerp van de volgende generatie niet vast

Column – Twee fragmenten uit het boek De Acht Bergen van Paolo Cognetti. Over het verleden en de toekomst. ‘Zie je de beek daar?, zei hij [de vader]. ‘Stel nu eens dat het water de tijd is die verstrijkt. Als hier waar wij staan het heden is, wat denk je dan dat de toekomst is?’. Paolo antwoordt zijn vader: ‘de toekomst is waar het water heen gaat, daar beneden.’

De toekomst is waar het water heen gaat. Het is een logische gedachte. We zien wat er is, en spreken een verwachting uit over waar het heen gaat. Gelden worden gereserveerd naar aanleiding van bestedingen in het bekende en door feiten onderbouwde verleden. De tijd stroomt de toekomst in, de bekende druppels van nu zijn de bouwstenen van de toekomst, beneden in het dal. Misschien in een iets andere volgorde of samenstelling.

De toekomst is bergopwaarts

Hetzelfde boek, een paar bladzijden verder. Paolo ligt in bed. ‘Ik dacht aan de beek: aan de poel, het watervalletje, de forellen die hun staart bewogen om op dezelfde plaats te blijven, aan de bladeren en de takjes die langs kwamen drijven. En toen aan de forellen die op hun prooi afstoven. Ik begon iets te snappen, namelijk dat voor een riviervis alles met de stroom mee komt: insecten, takken, bladeren, wat dan ook. Daarom kijkt hij stroomopwaarts, in afwachting van hetgeen komt.

Als het punt waarin je je in een rivier onderdompelt het heden is, dacht ik, dan is het verleden het water dat langs je heen is gespoeld, dat verder stroomafwaarts gaat, waar er niets meer voor je is, terwijl de toekomst het water is dat van boven komt en dat gevaren en verrassingen met zich meebrengt. Het verleden is dalwaarts, de toekomst bergopwaarts. Wat het lot ook moge zijn, het woont in de bergen boven ons.’

Natuurlijk, het verleden is meer dalwaarts dan ooit, de toekomst is meer wildwater dan ooit.

Evolutie werkt niet zoals de mens werkt

Ander verhaal, gelezen in het Filosofie Magazine (februari 2018), een interview met de Amerikaanse filosoof Daniel Dennett. Het gaat over het menselijke bewustzijn en de evolutie. Over het hardnekkige misverstand dat intelligente dingen voortkomen uit een grotere intelligentie. Het misverstand is dat we ervan uitgaan dat de evolutie in de natuur werkt zoals een mens werkt. Dat er eerst een plan is en dat dan vervolgens wordt uitgewerkt. Er zou dus een intelligent ontwerp achter zitten.

Daarom is het verleidelijk om te denken dat de dingen in de natuur ook geschapen zijn door een intelligent wezen dat volgens die methode werkt. Een intelligent wezen met een heel dikke Powerpoint vol regels, aannames, uitzonderingen, afwijkingen en planningen. Naarstig wordt geprobeerd de toekomst te begrijpen. Vermeende domme dingen worden a priori al uit het ontwerp gehaald.

Maar in de natuur gaat het anders, zoals Darwin ook al aantoonde. Het kan best beginnen met een domme start. Domme dingen kunnen minder domme dingen voortbrengen, zonder plan, zonder het volmaakte begrip van hun eigen vaardigheden.

De evolutie begint niet met begrip, de evolutie eindigt met begrip!

Evolutie richt zich vooral op het verleden

Evolutie is vooral op het verleden gericht. Wat goed werkte, overleeft en moet zich zien te bewijzen in de toekomst. Maar die toekomst is onzeker. Sterker nog, de toekomst wordt elke dag onzekerder. De toekomst is meer wildwater dan ooit. Daarom is het zo belangrijk om te beseffen dat het ontwerp van de volgende generatie nog niet vast mag liggen. Organismen wier gedrag nog niet vastligt, hebben een veel grotere overlevingskans dan de uit-ontworpen wezens.

Een organisme hoeft niet te begrijpen waarom de gaven die het heeft geërfd, gunstig zijn voor hem. Het moet alleen in staat zijn om goed te reageren op gebeurtenissen in de omgeving die van belang zijn voor hem.

Twee verhalen, twee misschien wel verrassende invalshoeken.

De toekomst ligt stroomopwaarts en de evolutie is op het verleden gericht.

Het verandervermogen van organisaties

Als je deze inzichten nu eens toepast op het vermogen om te reageren op veranderingen. Je krijgt inzicht in de evolutie van de onderneming als je begrijpt wat goed gewerkt heeft en waarom andere veranderingen niet gebracht hebben wat je ervan verwachtte.

Nog een keer: evolutie is op het verleden gericht, maar geeft geen enkele garantie voor resultaten in de toekomst. Het getuigt van een ijdele zelfoverschatting om te denken dat je het ontwerp van de volgende generatie kunt vastleggen, zelfs niet het ontwerp voor de komende tien jaar. Het beste wat je kunt doen, is je ontwerp toekomstbestendig te maken door op vele plaatsen ruimte te laten voor onzekerheden – noem het variabelen, parameters –  die pas in de toekomst hun waarden weten te vinden.

En vergeet niet – het riviertje – de toekomst is niet waar de stroom (ervaringen, resultaten, cijfers die langskomen) heengaat, de toekomst ligt stroomopwaarts, het onbekende, het onzekere, misschien zelfs het onvoorspelbare.

Automatisering

Daarom loopt een overheidsproject als de automatisering van de Nederlandse Voedsel en Warenautoriteit zo onbeschaamd uit. In tijd en in kosten. En neem van me aan, niet alleen de overheid is de grote stroppenvanger (OV-chipkaart, C2000, Patiëntendossier).

Overal waar je probeert het gedrag van een volgende generatie vast te leggen op basis van een gefixeerd ontwerp van nu, ga je de bietenbrug op.

Cognetti (Acht Bergen), Dennett & Darwin zijn ook producten van de evolutie. Hoe mooi kan een resultaat zijn.