Waarom 2017 het jaar van de bully is

Column – Trump, Poetin, XI, Johnson, Erdogan, Wilders, Le Pen en Duterte zijn ‘sterke’ leiders. Hun leiderschapsstijl roept zowel hoop als angst op. Is deze opleving van hiërarchisch leiderschap een stuiptrekking of permanent? Het antwoord: de wereld wordt door het internet gek genoeg juist nog platter. Welkom in het tijdperk van de bully.

In 2016 waren de Boris Johnsons, Erdogans, Poetins en Trumps al vaak in beeld. Juist 2017 wordt helemaal het jaar van de bully, de bullebak, de pestkop: erg klassieke, hiërarchische en meestal mannelijke leiders. Wat is de verklaring? En is het negatief?

Het staat in ieder geval in schril contrast met de trend van de afgelopen twee decennia, waarin er meer vrouwen aan de top kwamen en platte leiderschapsstijlen opkwamen. Aan de oppervlakte lijkt het nu alsof er weer een nieuw tijdperk van hiërarchisch leiderschap is aangebroken. Maar juist exact het tegenovergestelde is aan de hand.

Wie dieper kijkt, ziet een verschuiving naar een historisch nieuw model, veroorzaakt door ons internetgebruik: een platte, wederkerige vorm van samenwerking in het oplossen van kleine en grote problemen, gericht op versterking van de middenklasse. Mijn stelling is dat er een veel diepere trend gaande is naar juist méér vrijheid, sociale cohesie en democratie, met alle voordelen en nadelen van dien. De crux? Die trend is gericht op het omzeilen van macht.

De vertrouwenskloof

Nu hoor ik je denken: waarom dan de opkomst van de naar macht snakkende bullies? Dat wat een democratischer wereld paradoxaal genoeg aan de hiërarchische leider koppelt, is het ontstaan van het internet. Vroeger ging informatie gefilterd door allerlei lagen naar de top, een vorm die opkwam in het Industriële Tijdperk (1760 tot 1820-1840) en tot de opkomst van het internet min of meer zo is gebleven. Nu is informatie beschikbaar voor iedereen. Dat leidt zowel tot een mondiger volk als tot een zelfstandiger volk.

Het bewijs voor deze stelling begint bij de vertrouwenscijfers. Edelmans Trustbarometer, die in de 27 welvarendste landen het vertrouwen meet, laat al jaren dalende cijfers zien. Dit jaar is het vertrouwen voor het eerst in een decennium gestabiliseerd op de 10 tot 20 procent van de mensen die nu nog gelooft dat bedrijven en overheden ons belang nastreven.

Zij noemen dat de Trust Divide, die de Brexit, de anti-elite kandidaat Trump en de anti-EU stemming verklaart. Het vertrouwen is zelfs zo laag dat er maar één conclusie overblijft: het volk keert zich over de breedte en los van links-rechts tegenstellingen, tegen het establishment. Toegenomen transparantie van informatie leidt dus direct tot afgenomen vertrouwen.

Het Wederkerige Model

Het tweede bewijs zien we terug in gedrag. Crowdfunding is anti-bank. Crowdsourcing laat de overheid links liggen (zoals bij vluchtelingen). Disruptive startups vallen het bestaande bedrijfsleven aan. Wetenschapsnetwerken lossen in weken problemen op die anders jaren hadden gekost (prachtig voorbeeld is proteïne research Fold It). En dan tellen we alle sociale netwerken, waarin het idee van de newsfeed democratisch is geworden (inclusief fake news), nog niet eens mee.

Onze hedendaagse helden zijn geen politici of grote directeuren meer, maar jonge internetgoeroes die informatie vrijgeven en ons deze laten sharen. Dat zorgt er weer voor dat het volk directe toegang heeft tot leiders in politiek, bedrijfsleven en wetenschap, met een directere conversatie tot gevolg. Tot in het negatieve, gezien de online scheldpartijen en meningendiarree van deze tijd.

Het volk lost het op via internet

Het volk loopt daardoor voor het eerst in de geschiedenis gelijk op met de elite in het gebruik van informatie. En informatie is macht. Dat leidt tot wat ik noem het Wederkerige Model (aff.): vormen van samenwerking waarbij (internet)massa’s zich over een probleem buigen. Hun oplossingen zijn door de bank genomen sneller, beter en hebben meer draagvlak. Vele handen maken licht werk.

Dit gedrag is volstrekt logisch. De uitdagingen van de 21^e eeuw, zoals milieu, robotisering, druk op de middenklasse, vluchtelingen en geopolitieke spanningen zijn immers zo groot dat hiërarchische instellingen simpelweg onvoldoende innovatie snelheid hebben om ze op te lossen. Het volk moet wel en heeft nu de middelen.

De clash

Oude instellingen hebben echter vaak nog de hiërarchische opbouw die stamt uit een tijd dat informatie exclusief was. Deze stimuleert competitie om geld (bedrijfsleven), stemmen (politiek), slaag,- of publicatiepercentages (onderwijs en wetenschap), kijk-, lees- en luistercijfers (media), leden (vakbonden) en donaties (stichtingen).

Deze tijd echter, vraagt juist om samenwerking, waar het volk nu de middelen toe heeft. Wie door zijn oogharen kijkt, ziet dat al deze ‘oude’ hiërarchische instituties het al langer zwaar hebben. De competitiedrang wordt door het volk als steeds minder relevant gezien. Niet in de laatste plaats omdat het volk de crisis heeft opgevangen. Nadrukkelijk niét haar leiders.

De oplossende bully

En daar komt onze bully ineens om de hoek kijken. Het gemeenschappelijke kenmerk van deze leiders is niet zozeer kracht, maar dat ze het systeem durven aanvallen. Ze ‘pakken dingen aan’ en houden zich niet aan bestaande regels. In een wereld die snel moet veranderen, zijn zij dus voor velen een logischer keuze dan je zou denken.

Nu is zelfs het oppermachtige Washington gekaapt door de anti-establishment-kandidaat Trump. Belangrijk detail: bijna niemand vertrouwt hem, gezien alle satire, hoon, protest en cijfers. Sterker nog, meer dan 50 procent van alle mensen uit de welvarendste landen denkt dat stemmen überhaupt niets verandert.

Twee kanten van dezelfde medaille

Maar men kiest blijkbaar toch liever een onbetrouwbaar figuur die schopt tegen het systeem, dan een onbetrouwbare kandidaat die het systeem niet gaat veranderen. Dan is er in ieder geval een kans dat er wat kan veranderen aan de verhouding van elite met het volk. Een kans dat de elite inziet dat het volk zelf de ruimte heeft om aan oplossingen te werken. En dat dit vaak beter werkt dan klassiek leiderschap.

Zowel de anti-establishment-trend met haar hiërarchische leiders als de opkomst van het Wederkerige Model lijken op het eerste gezicht elkaars tegengestelden. Maar in een onzekere wereld zijn zij twee kanten van dezelfde medaille: vrijheid van informatie. We smachten naar een platter model en als we hiërarchische leiders nodig hebben om dit te doorbreken, so be it.

De eerste stap naar heling tussen volk en elite is deze machtsverschuiving eindelijk te erkennen. De tweede is omarmen. Doen we dat niet, dan stemmen we straks niet alleen op de bully, maar worden er zelf één.

Collectief.