Ethiek op de werkvloer moet je kopen

Column – Nee, het is me niet gebeurd. Maar stel nu eens dat ik in de buurt gekomen was. Het was mijn eerste echte baan, ik werkte voor een commissionair in effecten in Amsterdam en mijn opdracht was om de back-office te automatiseren. Let wel, we hadden het over een boekhouder die werkte met carbon-papier .

We hadden het over een telex die stond te pruttelen, er waren elektronische typemachines van IBM inclusief tipp-ex. Mijn taak was om de boekhouding, facturering, fondsen- en klantenadministratie bij elkaar te brengen in één en hetzelfde nog te ontwikkelen systeem. Unix was het door mij gekozen besturingssysteem, Informix de relationele database die het allemaal bij elkaar moest houden, Lijnco de drukker van het nota-papier (in vijfvoud!), en groot was mijn twijfel of ik het allemaal wel kon. Het is gelukt en de programma’s hebben tientallen jaren standgehouden en beursgangen en overnames overleefd.

Stel nu dat me indertijd gevraagd was om bij iedere obligatie-transactie het opgelopen aantal rentedagen met één te vermeerderen, zodat de klant een iets hoger bedrag zou betalen. Het was een fluit van een cent geweest voor mij, de programmeur. Aantal rentedagen op factuur = werkelijk aantal rentedagen + 1. Programmeren voor beginners.

Ergens moet het toch echt begonnen zijn.

Wat had ik gedaan als mij de suggestie zou zijn gedaan? Eerste baan, jonge academicus met nog geen vlek op zijn cv, jong en ambitieus kantoor, charismatische baas en een winstafhankelijke bonus.

Enkele tientallen jaren verder. Ergens moet het toch echt begonnen zijn. Eerst in het hoofd van iemand, later werd het als opdracht geformuleerd naar de analisten en programmeurs. Ik heb het over Dieselgate. In de NRC van 30 september heeft Victor de Pous het over de ict-ers die voorlopig buiten schot blijven. De mensen op de werkvloer die verantwoordelijk waren voor het ontwikkelen van de software die herkent dat een auto op de testroller staat en vervolgens de vervuiler op een lager pitje laat draaien. Dat mag best ten koste van het vermogen staan, op een testbank heeft het geen zin je gedeukte mannelijkheid te bewijzen door hanerig op te trekken.

Het is ergens begonnen in de top, in het hoogste orgaan. Groei en winststijging als hoogste doel. Vervolgens komt het via de Chief Digital Officer, afdelingsmanagers, hoofdanalisten en systeemontwerpers en uiteindelijk bij programmeurs op de tafel. Opdracht: we moeten beter uit de testen zien te komen. Kunnen we de uitkomsten een handje helpen. In deze hele keten heeft niemand bezwaar gemaakt. Misschien een schuchter ‘ja maar’ (jawohl, aber) maar dit werd vervolgens weggebagatelliseerd. Niemand is de klok gaan luiden. Terwijl klanten, overheden en de hele samenleving toch echt frauduleus werden opgelicht, en daarnaast wordt ook de hele beroepsgroep te kakken gezet.

Programmeurs zijn potentiële oplichters geworden

De Pous noemt in zijn artikel ook de Amerikaanse programmeur die consequent bij iedere banktransactie één cent naar zijn eigen rekening overmaakte en daar lange tijd van kon profiteren. Dit was een individuele actie van een slim crimineeltje in een slapend systeem. Dieselgate is toch echt een voorbeeld van oplichting met voorbedachte rade die in brede kring bekend moet zijn geweest.

Folkert Jensma – ook NRC – noemt de hotelboekings-sites, die de kijkende consument voorliegen door te suggereren dat er nog maar één enkele kamer beschikbaar is. Voor programmeurs een eenvoudig algoritme. Booking.com werd vorig jaar door het College van Beroep van de Reclame Code Commissie op de vingers getikt. Wie heeft de misleidende melding bedacht? Een programmeur? Een systeemanalist? Hoofd marketing?

Veel verwondering mag het allemaal niet wekken. Zakkenrollers duiken vanzelf op op die plekken waar veel toeristen zijn. Net zo zal frauduleuze of misleidende code opduiken op die plekken waar er veel gedigitaliseerd wordt, en dat is overal. En ergens is er een incentive, een beloning, gedefinieerd waardoor fraude en misleiding aantrekkelijk zijn en lonen.

Ergens is er een incentive, een beloning, gedefinieerd waardoor fraude en misleiding aantrekkelijk zijn en lonen.

In Hamelen was ooit een rattenplaag, het kostte de gemeente veel geld. Toen werd de rattenvanger gevraagd om de ratten te bestrijden, tegen betaling. De rattenvanger lokte de ratten met een fluit achter zich aan en liet ze verdrinken in de rivier de Wezer. De rattenvanger kreeg alleen niet betaald: uit wraak lokte hij de kinderen met dezelfde fluit mee, en sloot ze op in een grot.

Misschien is dat de manier om in een economisch systeem als het onze georganiseerde fraude en misleiding aan te pakken: door beloning met beloning te bestrijden. Door de rattenvangers eerlijk te betalen. Door klokkenluiders serieus te belonen, rechtstreeks ten laste van de onderneming waarbij de overtreders betrokken zijn. Of door werkweigeraars (‘ja daaaag, doe het zelf’) economisch te beschermen.

Verdienende dieven vang je alleen met verdienende opspoorders

Het kromme in het huidige systeem is dat de overtreders profiteren en dat de moraalridders het economische onderspit delven.

Dat je tegelijkertijd een appèl moet doen op het ontwikkelen van een beroepsethiek van de ict’er klinkt prachtig, maar het zet geen zoden aan de dijk. Verdienende dieven vang je alleen met verdienende opspoorders. Ethiek moet je kopen, het is de wrange waarheid.

Foto met dank aan Fotolia.