Waarom we niet zonder filosofen kunnen

Column – Het trolleyprobleem is een beroemd gedachte-experiment in de filosofie. De meest eenvoudige versie gaat als volgt. Een tram (trolley) rijdt een heuvel af. Vijf mensen zijn vastgebonden op de route die de tram zal volgen. Maar vlak voor de plek waar de angstigen liggen, is een wissel; bij omzetting neemt de tram een ander spoor.

Op dit spoor is één persoon vastgebonden op de rails. Jij staat bij de wissel, en kent beide scenario’s. Wat zou je doen? De meeste mensen antwoorden dat ze de wissel zouden omzetten, waarmee het leven van vijf mensen wordt gered en één wordt geofferd.

De dikke man

Een variant op het trolleyprobleem is ‘het dikke man probleem’. Hetzelfde scenario, een trein dreigt vijf vastgebonden mensen verder op het spoor te vermorzelen. De trein rijdt onder een brug, op de brug loopt een dikke man, en als je hem voor de trein gooit zal de machinist tijdig stoppen. De dikke man zal het niet overleven, maar de vijf mensen zijn gered. Aan jou de beslissing.

Onderzoek toont aan dat mensen die eerder bereid waren de wissel om te zetten nu minder geneigd zijn de dikke man voor de trein te duwen.

De chirurg

Het experiment, nog een stap verder: een chirurg kan het leven van vijf mensen redden door vijf organen van een patiënt die komt voor een ooglidcorrectie te gebruiken; alle testen toonden aan dat de organen in aanmerking komen voor een kansrijke transplantatie. Het is duidelijk dat de leeggehaalde pechvogel het niet zal overleven. Weinig chirurgen zullen daaraan meewerken.

Beslissingen door robots

Het trolleyprobleem is oud, maar krijgt een nieuw leven ingeblazen. In de genoemde voorbeelden zijn het mensen die een beslissing nemen. Maar als het nu zo is dat we steeds meer overlaten aan robots of zelfrijdende treinen en auto’s, en deze plaatsvervangers komen in een situatie dat ze een beslissing moeten nemen over ethische dilemma’s, wat besluiten ze dan? Dat hangt er van af hoe ze geprogrammeerd zijn. Door mensen.

In TheAtlantic.com (‘The Ethics of Autonomous Cars’) wordt de vraag gesteld. Vlak voor een zelfrijdende auto met één passagier valt een boom op de weg. De auto kan om de boom heen door uit te wijken naar de linker weghelft, waar niemand rijdt. Of door vol op de rem te staan, waardoor een kettingbotsing ontstaat. Er is een grote kans dat er doden vallen, vlak achter de auto rijden zwaar beladen vrachtauto’s en personenauto’s. Het probleem is echter: er is een dubbele streep op de weg. De zelfrijdende auto is geprogrammeerd om geen overtredingen te maken. Welke beslissing neemt de automatische piloot?

Hoe meer we overlaten aan robots, des te meer we verplicht worden na te denken over onze manier van denken bij ethische dilemma’s. Bij het vastleggen van deze denkwijze in algoritmes speelt de filosofie een grote rol.

Filosofie schrappen?

Dat alleen al is een reden om je te verbazen over het schrappen van de studie filosofie bij de UvA en Erasmus Universiteit. Niet meer rendabel. Een filosofiefaculteit is net zo nodig als een chipfabriek. De een maakt denkers, de andere maakt chips, uitvoerders. En een uitvoerder die niet nadenkt is een domme kracht. Dat zijn de gevaarlijksten.

Deze column werd eveneens gepubliceerd in Het Financieele Dagblad.

Illustraties met dank aan Fotolia.