Scholen en (social) mediawijsheid: hoe stoppen we de digitale kloof?

Internet en sociale media hebben onze wereld op z’n kop gezet met alle positieve en negatieve effecten (Facebookfeestjes, Bangalijsten, dreigtweets, cyberpesten…). We lijken te worstelen met de vraag hoe we hier mee om moeten gaan. Dat geldt ook voor onderwijsinstellingen.

Gedragsstimulering vs. gedragsregulering

Scholen reageren vaak door maatregelen te nemen en door protocollen te maken die vaak vol zitten met regels, waarmee ze eerder dekking willen bieden in een juridisch schimmenspel, dan dat er zinvol gestuurd wordt op effectief gebruik van sociale media. Natuurlijk blijf je excessen houden, maar moeten scholen hierop wachten? Er staat onderwijsinstellingen niets in de weg om positief gedrag te stimuleren, toch?

Wordt het geen tijd voor scholen om samen met ouders en leerlingen de tactiek te gaan bepalen? Hoe ga je als instelling het spel spelen? Kies je voor de aanval en geef je leerlingen, leraren en ouders de ruimte tot initiatief (gedragsstimulering)? Of speel je op de counter, wacht je af en reageer je op wat komen gaat (gedragsregulering)? Iedere school is anders, ieder team is anders, ofwel, de waarheid zal vaak in het midden liggen.

Waar bij veel scholen protocollen in de kast verdwijnen, kun je er ook voor zorgen dat de afspraken echt doorleefd en overgedragen worden aan alle (nieuwe) leerlingen, ouders en leraren, met de boodschap: “We vertrouwen je!”. Natuurlijk is het goed om afspraken te maken over hoe je met elkaar om wil gaan met betrekking tot sociale media, maar is dit voldoende?

Moet de noodklok geluid worden?

Uit onderzoek is gebleken dat er een digitale kloof dreigt te ontstaan tussen hoogopgeleiden en laagopgeleiden. Hoogopgeleiden gebruiken internet voor informatie, educatie (ontwikkeling) en carrière, terwijl de laagopgeleiden vooral gamen, chatten en YouTube-filmpjes bekijken.

”Wie privé of op het werk achterblijft en digitale vaardigheden niet blijft ontwikkelen, mist razendsnel de boot.” zegt voorzitter Tineke Netelenbos van Digivaardig & Digiveilig.

Ouders beseffen de waarheid door Netelenbos, ze willen natuurlijk niet graag dat hun kinderen de boot missen. Mediaopvoeding is een issue in het gezin anno 2012. Ook in zogenaamde achterstandswijken hebben ouders behoefte hebben aan mediaopvoedingsondersteuning, maar helaas blijkt dat zowel online als in de wijk niet aan hun vraag wordt voldaan. Ligt hier een rol voor de scholen? Zet het op de agenda en je stimuleert hoogstnoodzakelijk mediabewustzijn en je vergroot de ouderbetrokkenheid.

Helpt regelgeving in het onderwijs aandacht voor mediawijsheid?

Scholen mogen zelf bepalen hoe zij hun onderwijs inrichten. Het onderwijsprogramma moet wel ingericht zijn op het behalen van de zogenoemde kerndoelen, die bepaald zijn door het Ministerie van Onderwijs. Kerndoelen geven aan wat leerlingen aan het eind van hun schooltijd moeten weten en kunnen. De politiek kan er voor zorgen dat de kerndoelen worden aangepast, zoals onlangs nog gebeurde door scholen verplicht te stellen om vanaf 1 december 2012 lessen te geven over seksualiteit en seksuele diversiteit.

Een grootschalige aanpassing van de kerndoelen vindt niet vaak plaats. In de huidige kerndoelen staat nog steeds niets over media, laat staan over sociale media. Logisch, omdat deze dateren van 2006, voor sociale media nog net geen ‘ pre-historie’, maar het scheelt niet veel (in 2006 werd Twitter opgericht). Enige jaren geleden is er wel een eerste stap gemaakt door OCW en zijn er drie ICT-matige kerndoelen opgesteld. Basisschoolleerlingen moesten in staat zijn om:

• zelfstandig informatie op te zoeken;
• informatie en meningen te ordenen, te vergelijken en te beoordelen en
• digitale bronnen als kennisbronnen te gebruiken.

Scholen mogen zelf bepalen of en hoe ze aandacht besteden aan mediawijsheid. Eigenlijk is dit vis noch vlees, omdat in de uitvoering scholen niet worden beoordeeld op het halen van deze kerndoelen, omdat ze niet verplicht zijn dit op te nemen in hun lesprogramma. Wordt het geen tijd om scholen te verplichten kerndoelen op te nemen in hun onderwijs? En zijn deze kerndoelen voldoende om de digitale kloof niet groter te maken?

Welke (digitale) vaardigheden?

Het onderwijs heeft kerndoelen nodig die aansluiten op de ontwikkelingen in onze samenleving en daarom moeten de kerndoelen met betrekking tot digitale vaardigheden worden aangepast. Onze samenleving is veranderd in een kennissamenleving waar kennisontwikkeling, kennisconstructie of cocreatie belangrijker is geworden voor de economische ontwikkeling. Als gevolg hiervan is het noodzakelijk dat kinderen de kans krijgen zich de juiste vaardigheden eigen te maken. Vaardigheden en competenties die nodig zijn om goed te kunnen functioneren en te kunnen (samen)werken in een kennis maatschappij (21st Century skills).

(Basisschool)leerlingen van de 21ste eeuw zouden in staat moeten zijn om:

• ideeën en kennis te delen met anderen, effectief en efficiënt in teamverband te kunnen werken via ICT & sociale media (online samenwerken)
• nieuwe informatie en inzichten te combineren met aanwezige kennis via ICT & sociale media (kennisconstructie, co-creatie)
• als groep projectmatig te werken om te komen tot een concreet product (planmatig werken)
• oplossingen te vinden voor nieuwe problemen gebruikmakend van de kracht van een community (probleemoplossend denken, creativiteit, crowdsourcing)
• persoonlijke informatiestrategie ontwikkelen om op een kritisch zinvolle wijze de toevloed aan digitale informatie te kunnen beheersen (digitale geletterdheid)
• informatie in context te plaatsen en de waarde van informatie in te kunnen schatten in een steeds veranderend medialandschap (mediawijsheid)
• online content te ontwikkelen en weten hoe je het beste de boodschap online kan overbrengen (contentcreatie)
• inzicht hebben in het eigen mediagebruik om op basis daarvan weloverwogen keuzes te kunnen maken (online gedrag)

Dus waarom passen we kerndoelen niet aan aan de tijd van nu? En waarom stellen we scholen niet verplicht om deze nieuwe kerndoelen op te laten nemen in hun onderwijsprogramma?

Maar hoe? Van project naar leerlijn?

Gelukkig zijn er scholen die niet wachten op het aanpassen van de kerndoelen, maar aan de slag gaan met mediawijsheid projecten zoals “Diploma Veilig Internet” van Kennisnet, “Veilig leren Hyven” van Hyves of “Mediawijsheid” van UPC. Het zijn meestal eenmalige projecten in groep 7/8, terwijl er nu kleuters op school komen die allang met tablets hebben gespeeld. Wanneer gaan we dit gestructureerd aanpakken van kleuter tot puber? Wordt het niet tijd om te starten met een doorlopende leerlijn? Een leerlijn is een ontwikkellijn waarlangs het leren van de leerling wordt gestimuleerd. Tussendoelen zijn momenten in de leerlijn. Met de leerlijnen en tussendoelen kan een leraar de ontwikkeling van een leerling beter volgen.

Afgelopen maand heb ik een klein onderzoekje gedaan op LinkedIn door de stelling “Stop met mediawijsheid projecten, start met een doorlopende leerlijn.” te plaatsen in verschillende groepen. Het leverde boeiende discussies op waarin ook duidelijk werd hoe nieuw het onderwerp eigenlijk nog is voor scholen en dat het door gebrek aan sturing ook niet duidelijk is op wiens bordje het nu moeten komen te liggen. Enkele reacties:

• “Tegenwoordig leggen ouders toch steeds meer opvoedingsvragen bij school neer”
• “Als je een leerlijn opstelt, krijg je dezelfde situatie als destijds met het internet en computergebruik. Je loopt na een tijdje les te geven in iets dat iedereen toch wel beheerst.”
• “Zijn er naast het aanbieden van een doorlopende leerlijn niet een heleboel andere taken die nu weliswaar nog met name in huiselijke kring worden aangepakt, maar waar ook de school haar onderwijskundige know-how op kan loslaten – of voor kan gaan ontwikkelen.”
• “Hoe zit het met de vaardigheden van de leerkrachten en wat mag er van hen worden verwacht?”
• “Als het onderwijs het gebruik van nieuwe media niet volledig integreert in het curriculum, dan vervreemdt het zich van de leerlingen. En die doorlopende leerlijn is ook nodig omdat het middelbaar onderwijs geconfronteerd wordt met brugklassers met heel uiteenlopende niveaus. Ondertussen klaagt het hoger onderwijs steen en been omdat de ICT-vaardigheden van binnenkomende studenten ver beneden peil zijn.”
• “Je eigen leerlijn maken heeft als voordeel dat je naadloos kunt aansluiten bij de behoeften van de school en het er samen zelf over nadenken bevordert. Wel zou het handig zijn om die leerlijnen ergens centraal te kunnen delen.”

Geen tijd te verliezen, op weg naar de volgende versnelling!

We weten welke leerdoelen behaald moeten worden, welke digitale vaardigheden ontwikkeld moeten worden en we hebben een keuze gemaakt of we dit met projecten doen of via een doorlopende leerlijn. Hiermee moeten scholen toch in staat zijn om dit snel in te bouwen in hun onderwijs?

De leerling van de 21ste eeuw heeft een leraar van de 21ste eeuw nodig, die zelf ook over deze digitale vaardigheden beschikt. Al in 2008 deed de Onderwijsraad een belangrijke constatering, er zou namelijk geen sprake zijn van een constante en reguliere inzet van ICT & sociale media in alle klassen. De onderwijsraad stelde zelfs dat er een steeds grotere kloof is tussen de mogelijkheden van ICT en de daadwerkelijke benutting door leraren. Sterker nog, als dit zich in het huidige tempo voortzet, dan duurt het nog zeker tien tot vijftien jaar voordat alle leraren in optimaal gebruikmaken van ICT. Het is nu bijna 2013. Wat hebben we bereikt?

Prioriteit voor digitale vaardigheiden en mediawijsheid

De digitale kloof hoeft niet groter te worden door prioriteit te geven aan mediawijsheid, digitale vaardigheden! Stel tijd en geld beschikbaar voor het ontwerpen van leerlijnen en het ontwikkelen van digitale vaardigheden van het huidige lerarenkorps en toekomstige leraren. Help kinderen digitale vaardigheden en competenties verder te ontwikkelen zodat ze goed zijn voorbereid om te kunnen leven en werken in de kennismaatschappij van de 21ste eeuw.

De nieuwe kleuters, ze komen er aan!

Nog een leuk filmpje om mee af te sluiten. Is het onderwijs klaar voor deze nieuwe kleuters?

Dit artikel is speciaal geschreven voor de week van de mediawijsheid van 23 t/m 30 november 2012.