Het boek: een blik op de toekomst

Met de komst van de e-reader, e-books en verdergaande tendensen van digitalisering is het boekenvak al gedurende ruime tijd onderhevig aan flinke verandering. BGN/Selexyz besloot in samenwerking met Coebergh Communicatie & PR een avondseminar te organiseren begin de maand in hun filiaal in Amsterdam om hier te discussiëren over de huidige stand van zaken en transformatieve krachten aanwezig in het literair veld.

Het panel werd geleid  door journalist en presentator van BNR Nieuwsradio Paul van der Liempt en werd gevormd door de Matthijs van der Lely CEO BGN/Selexyz, Eppo van Nispen tot Sevenaer directeur van het CPNB, Jean Christophe Boele van Hensbroek directeur Lemniscaat, Valentine van der Lande founder TenPages.com en auteur Leon de Winter, die geheel gepast virtueel aanwezig was vanwege zijn verblijf in Los Angeles.

Een van de meest prangende vragen die de avond domineerde, was hoe lang het boek nog in de vorm van een papieren medium voor kennisoverdracht zal fungeren. Matthijs stelde dat dit nog in ieder geval 15 jaar zal blijven bestaan en een krimpende markt zal laten zien. Ter begeleiding van deze verandering en omwille van het kunnen blijven floreren als boekwinkel, zal deze zich hierbij steeds meer moeten gaan transformeren tot een kennisplatform, waar oude en nieuwe technieken beide hun plek vinden, waar klanten kunnen snuffelen en worden verrast door bepaalde boeken in het schap en waar verkopers kennis hebben over dat wat ze verkopen, dat is nog steeds belangrijk en dat zal altijd zo blijven. Of/of is een achterhaalde gedachte, eerder betekent het een en/en manier van denken, waarin het papieren en het digitale medium naast elkaar kunnen bestaan in een verhouding, die de tijdsgeest zal spiegelen.

‘In Los Angeles is momenteel alleen nog de Barnes & Noble en als je hier naar binnen wandelt loop je als eerste tegen een e-book balie aan, waarin eveneens een eigen huismerk e-reader wordt verkocht’, aldus Leon.

Stichting DOK Delft , de bibliotheek waar Eppo een aantal jaren het bewind voerde is eveneens getransformeerd tot een modern kennisplatform, waar jong en oud plek wordt geboden en waar een bloeiende informatie cultuur aanwezig is gevoed door zowel het papieren als het digitale medium. Deze zogenaamde dualiteit is volgens Van Nispen de reinste onzin, daar gaat het dus gewoon niet om, het zijn volgens hem twee manieren om kennis over te brengen:

‘Kennis, dat is de verbindende factor en daar moeten we de focus op leggen’. De een leest nu eenmaal prettiger als hij een boek in handen heeft, waar hij doorheen kan bladeren, waar hij zelfs aan kan ruiken en de ander geeft de voorkeur aan moderne techniek en is in zijn nopjes met een e-reader’.

Daarnaast bestaan er verschillende motieven om een boek te lezen, ter ontspanning, ter verbeelding, ter vermaak, ter informering, overtuiging en wellicht dat het e-book zich juist ter ondersteuning van een dergelijk motief krachtiger toont dan zijn papieren metgezel, die daarentegen wellicht de voorkeur verdient verdient ten aanzien van een ander motief. Zo is het cadeau geven van een fysiek boek toch een stuk prettiger dan het cadeau geven van een e-book download. Ook speelt de leeftijd van de lezer een rol, de oudere generatie vanaf +/-  50 jaar, behelst momenteel de grootste markt voor e-book aanbieders, de mogelijkheden die deze techniek hun biedt, zoals het vergroten van letters, biedt voor hen een geweldige uitkomst.

Jongere generaties zijn anders dan hun ouders gewend om van kinds af aan met een scherm om te gaan en zien zij een boek als losstaand van zijn medium, zij kijken er compleet anders tegen aan. Wel geven gebruikers van e-readers in het algemeen aan de geografie van het boek te missen, daar het begin en eind van een e-book zich niet tegelijk kunnen manifesteren op een scherm. Jean Christophe, die weigert om boeken uit te geven in e-formaat, vult nog aan, dat het papieren boek in de kunstwereld geen alternatief kent:

‘juist de vorm is van eenzelfde belang als de inhoud en de look and feel van papiersoorten, druktechnieken, boekgroottes kunnen niet worden vervangen door een gestandaardiseerd scherm van een e-reader, de esthetische ervaring wordt hierdoor aangetast, die juist kenmerkend is voor de kunstbeleving’.

De vraag in hoeverre digitalisering zal leiden tot het verdwijnen van het papieren medium laat zich volgens hem beter vertalen in de vraag wat voor een segmentatievormen er binnen de literaire markt zullen ontstaan. Zo zal zich binnen nu en 10 jaar volgens Leon de Winter een omslag voordoen bij educatieve uitgeverijen, die volledig zullen gaan digitaliseren en schoolboeken alleen in e-formaat zullen aanbieden. Of dit betekent dat ook de wetenschappelijke educatieve uitgeverijen hiertoe worden gerekend is niet geheel duidelijk, wel zal het lezen van het e-boeken als de Merleau-Ponty’s gecompliceerde Fenomenologie van de Waarneming of Kants’s Kritiek der Zuivere Rede niet door iedere student worden toegejuicht en dit geldt eveneens voor Engelse literatuur studies, waarin prozaïsche en poëtische werken van Shakespeare, Blake, en Wordsworth worden behandeld.

Want, als we Nicholas Carr mogen geloven, heeft de digitale cultuur een neurologisch effect op ons hersenvermogen, door constant klikken, voorbij schietende boodschappen, flikkerende berichten en de snelle afwisseling van woord en beeld zou onze capaciteit voor ‘deep-reading’ een aardige deuk oplopen, zo betuigt hij in zijn boek ‘The Shallows, what the Internet does to our brain’. Wellicht dat wie een e-book leest niet geteisterd zal worden door deze aandachtvragende en – zo lijkt in dit daglicht – schadelijke signalen, desalniettemin opent het een wereld, waarin geëxperimenteerd kan worden met geluid, beeld en hyperlinks ter illustratie van het verhaal. En ook al brengen deze technische mogelijkheden een speelruimte, waarin menig auteur en uitgever hun fantasie de vrije loop kunnen laten, diens potentiële voordelige en nadelige effecten op het lees- en leervermogen moeten niet genegeerd worden. Bewustzijn hieromtrent moet aanwezig zijn.

Tegelijkertijd kan de One Dollar Laptop van Nicholas Negroponte, die kinderen in ontwikkelingslanden voorziet van een laptop en waarop onder andere 1000 e-boeken zijn opgeslagen, als een succesvolle implementatie worden beschouwd van het digitale medium ter ondersteuning van educatie. En als Afrikaanse kinderen hiermee overweg kunnen en hun kennisvermogen kunnen vergroten, waarom zouden Nederlandse leerlingen dat dan niet op een dergelijke manier kunnen? Wellicht dat de inzet van het e-book in het onderwijs in bepaalde soorten educatieve segmenten kan worden geïntegreerd , bijvoorbeeld die segmenten, die zich richten op het lesgeven aan jongere kinderen, die zich over het algemeen op een andere manier kennis eigen maken dan bijvoorbeeld studenten aan universiteiten. Onderzoek naar het verband tussen leervormen, leeftijd en de mogelijkheden van het e-book ten aanzien van het papieren boek zou hierbij uitkomst kunnen bieden.

Eppo: ‘Deze digitale techiek kan eveneens metadata genereren, die informatie verschaft over leergedrag, waardoor boeken kunnen worden geoptimaliseerd. Zoals de filmwereld ‘cuts‘ kent, de zogenaamde director’s cut, de creative cut, de cinema cut, die iedere verschillende versies van een film representeren, zo zouden boeken ook kunnen worden ‘gecut‘, waardoor er versies ontstaan geschikt voor verschillende doelgroepen’.

De vraag wat de consequenties zouden zijn voor het auteursrecht blijft enigszins onbeantwoord – het bleek voornamelijk om een gedachte-experiment te gaan – wel kent de filmwereld evenzo een vorm van auteursrecht en daar is het ‘cut’ fenomeen inmiddels breed geaccepteerd. In ieder geval biedt de e-revolutie in de boekwereld de mogelijkheid om als auteur en als uitgever contact te zoeken met je lezers en klanten, zo betuigt Valentine:

‘Met TenPages.com hebben we momenteel de schrijfaandelen verkocht van onze 31ste auteur en eind dit jaar hebben we boeken van 25 schrijvers in de winkel liggen.’

TenPages.com is een online platform, waarop talentvolle schrijvers hun eerste pagina’s kunnen publiceren en zodoende ontdekt en gesteund kunnen worden door aandeelhouders die voor € 5,00 een aandeel kopen kunnen kopen in een manuscript. Als alle aandelen zijn verkocht wordt het uitgegeven door een gerenommeerde uitgeverij. En ook  reguliere uitgeverijen zouden meer het Internet op moeten zo stelt Leon, volgens hem doet er niemand iets en is het online hartstikke dood. Daarnaast verwijt hij hen en de Nederlandse boekwinkels niet de handen ineen te hebben geslagen toen de eerste signalen van digitalisering ontkiemden.

‘Want ja, dan komt er iemand, die techniek wel goed begrijpt en die niet perse verstand heeft van het product. Zo kwam Bol.com in het leven, de Zeeman van het Internet. Het is echt schandalig dat de Nederlandse boekwereld dat heeft laten gebeuren’, aldus Leon.

Achteraf blijkt dat Leon eerder zelf met Bol.com om de tafel heeft gezeten om informatie kin te winnen voor zijn nog te lanceren website C-Shed. Deze site moet een echt literair platform van niveau worden waarop verschillende schrijvers een online thuis zal worden geboden en waar zij hun lezers en hun lezers hen kunnen ontmoeten. De Uitgeverij zal volgens Leon eerder de functie gaan vervullen van een agent, want door het internet en de mogelijkheden evan zijn er minder en minder tussenpersonen nodig, contact kan nu rechtstreeks worden gelegd tussen auteur en lezer.

De toekomst van het boek is dus een toekomst, die mogelijkheden biedt voor allen, die zich niet verzetten tegen verandering, want die is aanwezig en zal er altijd zijn. Het vasthouden aan denkbeelden, aan methoden, aan wijzen is niet de weg, die moet worden belopen, dat is een weg strijdig met het bestaan, met ieder cultureel veld, met iedere professionele discipline met iedere vorm van existentie. Niets is statisch en als is in beweging. Eveneens is wachten op een gouden ei een illusionaire strategie. Eppo: ‘er is geen helder antwoord als dit gaat het worden, dit moeten we doen‘. Ja, er is wel iets dat dringend moet gebeuren, daar waren alle panelleden het over eens. De boekwereld moet de handen ineen slaan, zodat de verschillende deskundigheden van auteurs, uitgevers, boekverkopers zich kunnen laten inspireren door elkaar, zodat er samen gewerkt kan worden aan een vruchtbare toekomst, die van het boek, dat hen allen verbindt.