Raoul Heertje over de invloed van media op menselijke interactie

‘Zo werkt het nu eenmaal’ is de werktitel van het nieuwe boek van Raoul Heertje. “Het boek gaat over de interactie tussen mensen. De verschillende mediakanalen spelen hierbij een rol. Zij vormen namelijk gezamenlijk het podium waarop het allemaal op gebeurt en waar het publiek massaal naar kijkt.”

Interactie als toneelstuk

Tot voor kort schreef Raoul Heertje een column voor Broadcast Magazine. In zijn ontslagbrief zegt hij het volgende:

“[…]Afgelopen vrijdag kreeg de topwetenschapper George Church een hoge wetenschappelijke onderscheiding van burgemeester Aboutaleb van Rotterdam. Ahmed hield een bevlogen en inspirerende speech. Opvallend energiek, zeker voor iemand die de komende maanden het land uitgepest gaat worden door het kabinet Asfalt 1.

Ik mocht de heer Church tijdens de ceremonie interviewen. Hij vertelde dat zijn beste ideeën in hem opkomen tijdens het wakker worden. Hij voegde daaraan toe dat hij erg narcoleptisch is, dus dat hij wekelijks behoorlijk wat ideeën heeft. Helaas viel hij tijdens het gesprek niet in slaap.

Het was dus geen interview maar een gesprek. Interviews zijn de rollenspellen waarbij inwisselbare interviewers voorspelbare vragen stellen, waarvan de antwoorden reeds vaststaan. Een variant op wat sprekers doen tijdens congressen. De spreker (of een ondergeschikte) schrijft een speech en die leest de spreker dan voor. De congresgangers betalen meestal behoorlijke bedragen om naar de voorlezer te luisteren. De speech had natuurlijk ook per e-mail toegestuurd kunnen worden aan al die mensen. Maar ja, dan moet er op het congres echt nagedacht en gepraat worden. Dat is natuurlijk niet de bedoeling. Zometeen zegt iemand iets doms. Of er valt een stilte omdat iemand even nadenkt. Of nog erger; iemand zegt iets verrassends!

Kijk, nu schiet ik weer in mijn interviewers-zijn-voorlezers-met-acteertalent-riedel. Alsof er geen geweldige interviewers in Nederland zijn. Natuurlijk zijn die er wel. Sommige laten dat zien en horen in de media. Anderen onderdrukken dat talent omdat de amusementswetten van de media vereisen dat je binnen een bepaalde tijd een aantal aansprekende momenten produceert. Helaas vertrouwen ze vooral op technieken en niet op hun talent.

En Baas, weet je hoe ik dit allemaal denk te weten? Omdat ik wekelijks ongeveer twintig minuten langs alle zenders zap. Meer is het niet. […]”

Onder andere deze brief en zijn programma Heerlijk eerlijk Heertje laten Raoul Heertje’s facscinatie zien voor de interactie tussen mensen. Raoul Heertje werd wakker. “Op alle niveaus en in alle situaties is niets wat het lijkt dat het is. Dagelijks spelen wij met z’n allen over de hele wereld toneelstukken en gaan wij met elkaar om volgens afspraken die niet te zien zijn en die je niet kunt bewijzen. Iedereen weet dat je alleen de top van de ijsberg te zien krijgt, maar iedereen doet alsof dat het ook helemaal is. Deze gang van zaken wordt een steeds groter ding omdat er meer informatie is”, vertelt Heertje.

Rollenspel

Hoe zit het met authenticiteit? Hoeveel procent van de wereldbevolking zou zijn of haar eigen weg volgen, ook in het contact met anderen? Heertje zegt: “Precies. Iedereen doet aan marketing, dus authenticiteit is een pijnlijk begrip. Authenticiteit is nu meestal het resultaat van goede marketing. Ooit was het bedoeld als woord voor origineel of oorspronkelijk denken en doen. Wij worden gebombardeerd met beelden en weten niet wat die beelden echt inhouden. Politici komen met teksten waarvan wij niet weten of zij de bedenkers zijn en of zij die teksten geloven. Of dat die teksten aansluiten bij de agendapunten van het volk, die politici op hun beurt internaliseren. Op het moment dat mensen het door hebben en erover praten, worden er al gauw schurken aangewezen. Dat doen wij allemaal. Ik wil met dit boek dan ook niet met een oplossing aankomen, maar vooral de bewustwording creëren dat mensen het bij zichzelf gaan herkennen en daardoor meer mededogen krijgen voor anderen.

In het boek laat ik voorbeelden zoals de actualiteiten zien, maar ook wat ik meemaak; de gesprekken die ik met mensen voer. Zo was ik ooit bij de Sportweek in Barcelona. Ik raakte in gesprek met Phillip Cocu en merkte dat hij slimmer was dan ik aan de hand van de beelden op televisie dacht. Ik vroeg hem waarom voetballers dan altijd zo basaal praten als zij op tv komen. Cocu vertelde dat iedere voetballer zich aan het begin van zijn carrière verspreekt. Om die fout later niet nog eens te maken, vervallen voetballers in clichés. De sportjournalist zat erbij. Ik vroeg hem waarom hij dit gedeelte niet eens opnam. ‘Daar zit de baas niet op te wachten,’ kreeg ik als antwoord. Zodra de recorder uitstond, sprak iedereen ‘normaal’. Stond de recorder aan, dan hielden de partijen zich aan hun rollenspel en voerden het toneelstuk uit. Een stilzwijgende afspraak maar niet uit immoraliteit. Toch ontstaat er op zo’n moment het beeld bij de kijker dat voetballers eenvoudige mensen zijn.”

Televisie is misleidend

Macht en belang zijn vaak factoren die het rollenspel tussen mensen bepalen. “Bij goede vrienden vertel je eerder wat je wilt vertellen. Er is namelijk sprake van enige gelijkheid. Er zijn natuurlijk mensen die wel immoreel handelen en bewust de stilzwijgende afspraken gebruiken om mensen te bedriegen. Iemand als duurzaamheidsgoeroe Ruud Koornstra bijvoorbeeld. Maar ik wil niet een boek schrijven dat over tuig als Koornstra gaat. Bovendien vind ik het interessanter om te laten zien dat iedereen in een systeem zit waar die stilzwijgende afspraken gelden. Staat Youp van ’t Hek op het podium, dan is er de afspraak om net te doen alsof het om andere mensen gaat. Ook al beschrijft hij letterlijk zichzelf en de meerderheid van mensen in de zaal. Niemand op aarde staat hierbuiten, tenzij je in een grot woont.

Met dit boek wil ik mensen die er niet mee bezig zijn door mijn ogen laten kijken, want dit gaat natuurlijk ook over mij. Hiermee ben ik gestart tijdens het programma Heerlijk eerlijk Heertje. Het was formatloos en liet zien wat er achter de schermen gebeurde, om de kijker duidelijk te maken hoe beelden op bijvoorbeeld televisie tot stand komen”, vertelt Heertje.

Creativiteit versus marketing

Begin 2011 zijn de discussies over de toekomst van de Nederlandse televisie in volle gang. Analisten die meer afstand tot de televisiewereld kunnen nemen dan de programmamakers, vinden dat de Nederlandse televisie nog steeds het podium tot creativiteit moet zijn. Heertje: “Natuurlijk wil je mensen erbij betrekken die creatief zijn, die dit willen en kunnen ontplooien. Daar moet ruimte voor zijn. De realiteit is anders. Televisie wordt gerund door middelmatige managers. Ik snap dat ook wel. Hier heb je het: je komt niet omhoog door creativiteit, maar door je bek te houden. Als het om een vriend van mij zou gaan, zou ik roepen dat hij snel moet kappen voordat hij zijn leven verspilt. In televisieland gaat het uiteindelijk om de kijkers die in marketingtermen ontleed worden aan de hand van hun leeftijd, opleiding, woonplaats en ga zo maar door. Het creatieve aan televisiemaken raakt hiermee op de achtergrond.”

Televisie is geen volledige afspiegeling van de samenleving

De Nederlandse televisie wordt nog steeds onderverdeeld in de commerciële zenders en de publieke omroep. “Kijk, John de Mol is eerlijk. Hij laat duidelijk weten dat hij geld wil verdienen. Bij de publieke omroep ligt het wat gecompliceerder. Het gaat om taken en doelen. De belangrijkste functie van de publieke omroep is in mijn ogen om rust te bewaren en toch te maken wat gemaakt moet worden. Musea, voetbalclubs et cetera worden ook gesubsidieerd omdat we ze een maatschappelijk belang toekennen. Ach, ik ben in mijn vrije tijd helemaal niet zo’n tv-figuur. Ik kijk liever een goede dvd dan de onzin die voorbij komt. Maar ik geloof wel dat wij beter zijn en beter weten als publiek. Televisie is geen volledige afspiegeling van onze samenleving. Het is niet de echte wereld, hoewel er wel televisie wordt gemaakt alsof het geen televisie is. Hier zie je de afspraken weer.

Of openlijk vragen stellen bij wat je doet en presenteert? Waarom niet openlijk toegeven dat Nederland niet alleen naar Afghanistan gaat om de positie van vrouwen te ondersteunen maar ook vanwege het economische belang? Door zaken inzichtelijker te maken wordt de wereld humaner. In de interactie met anderen wissel je systematiek uit en haal je ruis weg. Blijf vooral meedoen en met enthousiasme. Tegelijkertijd ben ik er een groot voorstander van om jezelf in de gaten te houden. Haal jezelf uit je comfort zone. Daar leer je veel van”, eindigt Heertje.