Van blozen door schaamte, naar rode wangen van geluk

Een leven zonder schaamte. Zou dat niet geweldig zijn? Iedereen communiceert voortaan open en eerlijk, zonder dubbele agenda, politiek of chantage. Illusie of niet: laten we schaamte eens proberen tot iets positiefs te draaien.

‘Ga je schamen!’ hoor je ouders weleens roepen naar hun kinderen. Het klinkt als een doeltreffende boodschap (net als ‘foei!’). Maar laten we eens inzoomen op deze vorm van communicatie. Welk gevoel geef je iemand als je hem of haar een schaamtegevoel opdringt? In feite benadruk je dat hij of zij afwijkt, iets fout doet, teleurstellend gedrag laat zien. Je spreekt diegene bestraffend toe.

Welk gevoel geef je iemand als je hem of haar een schaamtegevoel opdringt?

Dat kan anders! Gelukkig roepen door de jaren heen steeds meer opvoedingsspecialisten, psychologen en bedrijfskundigen dat het doeltreffender is om opbouwende kritiek in te zetten. Iemands gedrag zal eerder wijzigen als je bemoedigende tips geeft hoe iemand het voortaan ánders kan doen. Maar feedback is niet de enige plek waar schaamte opduikt – en lang niet overal is schaamte zo eenvoudig om te buigen naar iets positiefs.

Afschudden

Aukje Nauta schreef een boek over schaamte, waarin zij oproept om deze aangeleerde reactie zoveel mogelijk van ons af te schudden. Het boek heet ‘Nooit meer doen alsof: denk je schaamte om en maak het je kracht‘ (affiliate). Nauta fileert het begrip schaamte vakkundig. Ze presenteert talloze voorbeelden van werk- en privé-situaties waarin schaamte de boel onnodig ingewikkeld maakt, of waarin het lóslaten van schaamte de boel juist oplost.

Bij de voorbeelden die ze deelt spaart ze zichzelf allerminst, wat een zekere charme met zich meebrengt. “Terwijl ik op het podium sta te schutteren, hoop ik dat niemand ziet hoe mijn wangen rood kleuren”, schrijft ze over het moment dat ze als spreker op een congres dichtklapt na een vraag van de dagvoorzitter, omdat ze geen idee heeft wat hij bedoelt. “Gelukkig weet ik op alle andere vragen wél snedige antwoorden te geven.”

Pijnlijke emotie

Schaamte: ieder mens heeft het in zich. Als ons iets gênants overkomt, kijken we weg, slaan we de handen voor het gezicht of gaan we blozen. Welk gevoel zit er eigenlijk precies áchter dit fenomeen?

Schaamte is een sociale, morele en pijnlijke emotie die je ervaart als je vindt dat je niet voldoet aan bepaalde normen, concludeert Nauta. Dat kunnen jouw eigen normen zijn, maar vaak draait het juist om de normen van de mensen in de boze buitenwereld. Of jouw aannames over hun normen.

Ergens de schuld van krijgen is niet prettig. Maar schaamte is kwetsender dan ‘schuld’. Bij schuld wordt alleen jouw gedrag afgekeurd, maar bij schaamte draait het om jou als persoon. Dat komt harder binnen: jíj bent fout. Gelukkig zit er ook een zonzijde aan schaamte: iemand die zich schaamt, geeft in feite toe dat hij of zij een beter mens wil zijn. Dat is natuurlijk een potentieel startpunt voor mooie dingen!

Meer kans op depressie

Hoe buig je schaamte om tot iets positiefs? Die vraag staat centraal in Nauta’s boek. Ze komt tot de slotsom dat mensen erbij gebaat zijn om hun schaamte (gedeeltelijk) los te laten. Mensen die zich vaak schamen, blijken meer kans te hebben om depressief te worden. Ze nemen vaak afstand van anderen – zelfs hun geliefden. En in werksituaties gaat mensen door schaamte om de hete brij heen draaien: ze durven bijvoorbeeld feiten niet te benoemen, waardoor onveiligheid ontstaat binnen een afdeling of een groep collega’s.

Hoe buig je schaamte om tot iets positiefs?

Droombeeld: schaamtevrij (niet schaamteloos)

Het loslaten van schaamte voelt onnatuurlijk, en is dus vooral een kwestie van oefenen. Doe je dat op een te lompe manier, dan geldt het als schaamteloos. Met zulk gedrag vervreemd je je algauw van je omgeving, omdat je te weinig rekening houdt met anderen. Pak je het subtieler aan, dan duikt ‘schaamtevrij’ op als het droombeeld van omgaan met schaamte, aldus Nauta. Dan laat je schaamte als het ware ‘vrij’: je stelt vast dat schaamte er mag zijn.

Als voorbeeld noemt de schrijver een truckchauffeur. Hij had zich jarenlang door het leven heen gebluft zónder toe te geven dat hij niet kon lezen en schrijven. In zijn werk kwam hij daar aardig mee weg: hij navigeerde via wegnummers in plaats van plaatsnamen en liet lange tijd de computerschermen in zijn cabine links liggen. Maar de situatie werd langzamerhand onhoudbaar. Hoe zou hij ooit hij de financiële brieven begrijpen die op de deurmat ploften? Bovendien dreigde zijn kleinzoon door te krijgen dat opa de verhaaltjes uit het voorleesboek niet voorlas, maar zelf verzon.

De chauffeur besloot over zijn diepe schaamte heen te stappen – en hulp te zoeken. ‘Toen hij het niet meer geheim hoefde te houden, voelde hij zich verlost’, schrijft Nauta. Vanaf dat moment kreeg hij complimenten voor zijn moed én steun voor zijn leertraject. Inmiddels is hij een boegbeeld van de stichting ABC, die ongeletterden op weg helpt.

Durf trots te zijn

Schaamtevrijheid bereik je door enkele stappen te doorlopen. Allereerst moet je onthouden dat achter schaamte een verlangen schuilt: jij wíl iets! Met die gedachte in je achterhoofd wordt het makkelijker om je schaamte te erkennen of zelfs te omarmen. Zodra je trots durft te koppelen aan schaamte, dan heb je jezelf schaamtevrij gemaakt.

Zelf zie ik absoluut de voordelen van schaamtevrij leven. Die liggen grotendeels bij degene die zijn schaamte overwint door zich zo kwetsbaar mogelijk op te stellen. En daar tróts op te zijn. Bovendien kan dit gedrag mensen in de directe omgeving aansporen om hun eigen kwetsbaarheid te koesteren, waardoor er een open cultuur ontstaat.

Zodra je trots durft te koppelen aan schaamte, dan heb je jezelf schaamtevrij gemaakt.

De juiste dosis

Toch zie ik tegelijkertijd een keerzijde. En die heeft alles te maken met de juiste dosering. Je wandelt over een dun koord tussen schaamtevrij en schaamteloos. Schaamtevrij gedrag kan voor degene die het tentoonspreidt, voelen als een heerlijke bevrijding. Toch kunnen ánderen dat gedrag bestempelen als schaamtelóós. Ook de plaatsvervangende schaamte die anderen voelen naar jóu heb je niet onder controle. En die reactie kan wel degelijk mensen afschrikken.

Pas dus op dat je niet doorslaat: hou scherp in de gaten wanneer jouw schaamtevrijheid anderen gaat irriteren. De mensen om je heen zitten lang niet allemaal te wachten op jouw ‘stortvloed van schaamtevrijheid’. Hoe fijn jíj die ook beleeft… Voorkom dat je een karikatuur van jezelf wordt door teveel prijs te geven.

Heilige huisjes en privé-perikelen

Natuurlijk, je kunt altijd zeggen: als mensen het niet willen horen, dan luisteren ze toch lekker niet? Op die manier wuiven veel socialmedia-verslaafden de kritiek op hun overdaad aan meningen en uitingen ook weg. Maar besef goed dat ál jouw communicatie impact kan hebben op je imago en status.

Als je teveel heilige huisjes omver schopt, teveel gevoelige onderwerpen ter tafel brengt of teveel privé-perikelen in de groep gooit, is de kans aanwezig dat mensen jou gaan zien als een ‘disruptor’. Een subtiele dosis kwetsbaarheid schept veiligheid, maar bij een overdaad aan schaamtevrijheid kan deze veiligheid omslaan in angst of afkeer.

Stel dat jij als atheïst schaamteloos op je werk gaat praten over religie, dan kun je daar anderen flink mee kwetsen. Ook als je uitgebreid uit de doeken doet wat jij tussen de lakens doet, stuit je al gauw op weerstand van je gesprekspartners. Twijfels over je eigen talenten mag je best hardop benoemen, maar kijk niet raar op als je daarmee een sollicitatiegesprek of een promotie verstiert. Schaamte dient een doel, vergeet dat niet. Laat de schaamte gerust een beetje varen, maar blijf op je hoede.

TMI-alarm

‘Nooit meer doen alsof’ is een vlot geschreven boek. Het uitpluizen van het begrip schaamte neemt aardig wat pagina’s in beslag, waardoor de theorie lijkt te overheersen. Nauta lost dat slim op door haar persoonlijke schaamte-anekdotes over het boek te verdelen. Ik merkte wel dat er regelmatig een TMI-alarm (‘too much information’) in mijn hoofd afging, als ik de zoveelste relationele ontboezeming van de auteur las. Maar goed, provocatie is nu eenmaal een hulpmiddel in het aanboren van een discussie.

De voorbeelden die Nauta geeft uit het bedrijfsleven, de samenleving en de actualiteit bewijzen hoe relevant dit thema is. Denk aan vliegschaamte en vleesschaamte bij consumenten. ‘Slut shaming’ op sociale media. ‘Victim shaming’ bij verkrachtingszaken. Nauta benoemt ook de ‘rijkdomsschaamte’ van de Amerikaanse multimiljonair Dan Price, die leidde tot een onverwachte move. Als topman van een groot bedrijf besloot hij de loonkloof te dichten door al zijn medewerkers, van de ene dag op de andere, een salaris aan te bieden minimaal 70.000 dollar.

Eerlijk gesprek

Dit boek van Nauta (affiliate) vormt een mooie aanleiding voor een eerlijk gesprek over vertrouwen op de werkvloer, in vriendschappen of in een relatie. Wanneer is de laatste keer dat jij je schaamde voor je gedrag? Op welke momenten in je werk heb jij het schaamrood op je kaken staan? Durf jij jouw laatste appje hardop voor te lezen? Welke stiekeme eigenschap durf jij met niemand te delen? Wat denk je: zou jij zou jij kunnen leven in een wereld zonder schaamte?

Een wereld zonder schaamte. Volgens sommige ‘niet-atheïsten’ kunnen alleen Adam en Eva daarover meepraten. Inmiddels is schaamte is zo diep geworteld in de wereldculturen en omgangsvormen, dat het wegnemen ervan een utopie is. Maar in ons eigen leven is het zonder enige twijfel de moeite waard om dit fenomeen eens onder de loep te leggen. Laat ons door schamen en schande wijs worden.