Hoe ons financiële systeem in rap tempo verandert

Column – Contant geld verdwijnt langzaam uit het straatbeeld. Het betalingsverkeer wordt overgenomen door online betalen en door steeds meer commerciële partijen. Waarom komt het ene na de andere databedrijf met een eigen betaalsysteem? Welke rol krijgen de cryptomunten als betaalmiddel met hun sterk fluctuerende koersen? Wat voor gevolgen heeft de kleiner wordende rol van banken in het betalingsverkeer? Wordt de smartphone onze nieuwe portemonnee? Wie houdt er zo nog overzicht over zijn financiële situatie met tegoeden en schulden? Overheden hebben er een nieuwe uitdaging bij.

Op naar een financiële rimboe

Het is nog geen 20 jaar geleden dat we van de gulden naar de euro overstapten. Een euro was 2,20 gulden waard. Daar stonden we dan in de winkel te rekenen, want bij een euro hadden we nog weinig gevoel van waarde. Hoe lang heeft het geduurd voor we dat omrekenen opgaven en we een passend waardegevoel hadden bij de euro? Vakanties in verre landen herinneren ons nog aan die omreken-ellende.

In de supermarkt betalen we nu steeds vaker met een pinpas. De opkomst van betaalapps is ook al goed merkbaar. Kopen we iets online, dan kun je afrekenen in euro’s of soms dollars. En je kunt kiezen uit verschillende betaalmethoden, zoals onder andere creditcard, PayPal, AfterPay, de bankpas of iDeal.

Opkomst cryptovaluta

Ondertussen zijn cryptovaluta in opkomst. Nieuwe munten die door iedere partij gecreëerd kunnen worden. Vooralsnog worden ze vooral ingezet als nieuwe beleggingsoptie. Als betaalmiddel gebruiken we ze nog nauwelijks, maar dat kan snel veranderen. Zo kon je al een Tesla met bitcoins kopen, dat is inmiddels teruggedraaid. En wellicht krijgen Apple-medewerkers hun salaris straks uitbetaald in AppleCoins.

Databedrijven stappen in betaalsystemen en rekeningen

Maar daar blijft het niet bij. Steeds meer datacompanies komen met eigen betaalsystemen en bijbehorende betaalrekeningen. Denk bijvoorbeeld aan ApplePay, AmazonPay of AliPay. Zo krijgt een consument te maken met meerdere rekeningen, waarbij de mogelijkheid wordt geboden op ieder van die rekeningen op afbetaling te kopen of (kleine) kredieten te nemen.

En alsof de financiële rimboe nog niet onoverzichtelijk genoeg is, nemen de banken ook nog eens afscheid van het particuliere betalingsverkeer en zijn we aangewezen op rekeningen bij een verscheidenheid aan commerciële partijen. Hoe houden we nog overzicht over onze tegoeden? Of erger nog, hoeveel schulden hebben we en bij wie allemaal?

Hoe houdt geld zijn waarde?

Het lijkt erop dat we in de digitale wereld op een heel andere manier met geld om zullen gaan. Betalingen zullen niet langer alleen gefaciliteerd worden door de euro of de huisbankier. Met welke munt zullen we een aankoop betalen en via welke rekening? En gaan we de hele dag omrekenen of verliezen we elk gevoel voor waarde?

Er gebeurt nog iets merkwaardigs in de digitale wereld. Waar de waarde van een munt als de euro of de dollar wordt bewaakt door een centrale bank, daar wordt de waarde van virtuele valuta overgelaten aan de waan van de dag. De waarden van deze valuta schommelen zoals aandelen op een beurs. Hoe houden we als consument nog overzicht over prijzen, waardes, tegoeden of schulden? Waar kunnen we zien welke tegoeden, of schulden, we hebben?

Op weg naar een CBDC

De vanuit particuliere initiatieven ontstane cryptomunten worden niet door nationale banken, zoals de DNB, bewaakt en gegarandeerd. En dat kan risico’s met zich meebrengen. Dus ook salarissen zouden dan kunnen fluctueren! Inmiddels zijn enkele nationale centrale banken, en ook de ECB, aan het kijken naar een officiële virtuele munteenheid: een CBDC (Central Bank Digital Currency). Zo’n virtuele munt faciliteert betalingen vergelijkbaar met contant geld. De transacties met zo’n munt lopen buiten de banken om, net zoals cash direct van portemonnee naar portemonnee loopt als er betaald wordt.

In de digitale wereld heeft de consument de bank zelf op zak.

Dat is een grote verandering. We zijn gewend dat financiële transacties via een bank en een bankrekening lopen. Dat geldt ook voor nieuwe initiatieven in de digitale wereld zoals iDeal, PayPal of Tikkie. Geleidelijk aan neemt de smartphone de functie van onze portemonnee over en is er voor transacties geen bank meer nodig. En op die smartphone kun je zelfs verschillende portemonnees, oftewel wallets, hebben, één voor iedere valuta, of misschien wel één per webshop. Hoe handig wordt dat?

Contant geld verdwijnt

De vraag is alleen: wanneer? Het contant betalen aan een kassa loopt nu al sterk terug en de coronacrisis heeft het gebruik van pinbetalingen sterk gestimuleerd. Contant geld wordt duur. Niet alleen het maken van biljetten, maar ook de hele handling ervan. Het vullen van geldautomaten en het afstorten door met name winkeliers vraagt veel extra handelingen en de kosten hiervan worden steeds groter.

Geldautomaten verdwijnen langzaam uit het straatbeeld. En bij online diensten speelt cash al helemaal geen rol. Tastbaar geld wordt een cijfer op een beeldscherm. Wat doet dat met het waardegevoel? Er is daarbij nog steeds een groep van zo’n 3 miljoen burgers in ons land die om uiteenlopende redenen maar moeilijk zonder contant geld kunnen. Het is deze groep die zal bepalen wanneer er definitief afscheid van cash geld genomen zal worden.

Op enig moment gaan alle betalingen dus digitaal, maar met welke valuta en via welke rekeningen? Dat zal wennen worden. Zeker als banken zich uit het betalingsverkeer gaan terugtrekken.

Geen banken meer nodig

Een toekomst zonder banken dus? Het is waar, de rol van banken bij financiële transacties is in de digitale wereld snel aan het veranderen. Enerzijds komt dat doordat de banken te weinig verdienen aan transacties door consumenten en ze willen daar best wel vanaf. Het gevolg is onder andere dat bankkantoren verdwijnen, evenals het aantal geldautomaten, maar ook door het stimuleren van pinbetalingen. Anderzijds zijn er inmiddels partijen die die rol zijn gaan overnemen met eigen betaaldiensten.

We need banking, but we don’t need banks anymore. – Bill Gates

Ieder z’n eigen systeem en valuta

Deze nieuwe partijen, die de rol van de banken overnemen, komen met eigen systemen en soms zelfs met eigen cybervaluta. Deze commerciële partijen vallen niet onder een centraal toezicht, zoals dat nu geregeld is. De centrale banken hebben hier geen functie. Daarmee ontstaat een situatie waarbij onder andere de controle op criminele transacties en witwassen niet of onvoldoende wordt ingevuld. Het is dus de vraag of het bezit van consumenten nog voldoende beschermd wordt. De huidige wetgeving kent (nog?) geen regels waaraan deze nieuwe partijen moeten voldoen.

Supermarkten en winkels komen ook steeds meer met een eigen app als vervanging van de klantenkaart. Ze zijn allemaal steeds meer geïnteresseerd in klantgegevens. Vroeg of laat zal de klant niet alleen nog maar betalen met een app op zijn smartphone, maar wordt de betaalapp gecombineerd met de klantenapp, zodat één handeling aan de kassa volstaat.

Dit vraagt om een centraal systeem waar dat geregeld wordt. Daarmee zal de eigen betaalapp per bank kunnen vervallen en wordt de rol van de banken bij betalingen nog verder naar de achtergrond gedrukt.

Valuta worden data

De explosieve groei van online diensten zorgt voor een andere kijk op de betekenis van transacties. Het groeiende belang van databedrijven en hun honger naar data zorgen ervoor dat financiële transacties worden gebruikt om klantprofielen te verrijken. In de digitale wereld zijn deze data geld waard. Zo verdienen die bedrijven dubbel, zowel aan de verkoop van producten en diensten als aan de data over zulke transacties. Daarom gebruiken de grotere techbedrijven hun online activiteiten steeds meer in combinatie met eigen betaaldiensten. Ze willen de klant zolang mogelijk aan zich binden en langs deze weg zoveel mogelijk data verzamelen.

De rol van de banken wordt zo stapsgewijs overgenomen door deze bedrijven. Met die eigen betaalsystemen en eigen wallets binden ze hun eigen klanten. Apple, Amazon, AliExpress, Microsoft, Google of WeChat, en steeds meer nieuwe aanbieders, hebben al hun eigen betaalsystemen. Deze bedrijven kunnen voor het opzetten van hun financiële diensten gebruikmaken van hun platformen en hebben geen last van het verleden, investeringen en kosten van de traditionele opzet of van fysieke componenten. Dat is een ballast die banken nog wel met zich meedragen. Ze zullen de concurrentie met deze nieuwe online aanbieders dan ook moeilijk vol kunnen houden.

Data zijn goud waard

Deze bedrijven bieden hun betaaldiensten dus juist aan omdat de data voor hen goud waard zijn. Ze geven hen inzicht in het aankoopgedrag, bij wie wordt er gekocht, voor hoeveel, hoe vaak en hoeveel financiële ruimte heeft een klant.

Met de PSD2-wet, die voor bedrijven de toegang tot onze bankrekeningen regelt, maken overheden het voor de datacompanies mogelijk en makkelijk om inzicht te krijgen in álle financiële transacties van consumenten. Ik vraag me af of de politiek zich hier voor een commercieel karretje heeft laten spannen.

Abonnementen en krediet

Om klanten nog meer te binden en hen nog meer te kunnen volgen in hun gedrag, worden steeds vaker diensten in de vorm van abonnementen aangeboden. Hiermee maken datacompanies handig gebruik van gewoontegedrag. Het moment van betalen en gebruik van een dienst worden zo ontkoppeld. Dit betekent psychologisch dat een consument minder zicht houdt op de ‘waarde’ van het gebruiken van een dienst. De betaling van een abonnement vindt vaak automatisch plaats, zodat de consument er nauwelijks nog over  nadenkt.

Het wordt ook makkelijker om via databedrijven op krediet te kopen of om zelfs (kleinere) leningen af te sluiten. Zij kunnen dat snel en automatisch regelen door het toepassen van de beschikbare data, kunstmatige intelligentie en algoritmen. Omdat de diensten van deze bedrijven buiten het toezicht van centrale banken vallen, hebben ze de handen vrij om klanten op basis van hun financiële verplichtingen aan zich te binden. En daar kunnen ze wel eens heel ver in gaan, bijvoorbeeld door niet toe te staan dat met hun financiële diensten bepaalde online aankopen elders plaatsvinden. Zo’n afhankelijkheid kan gebruikt worden om aankoopgedrag en behoeftes te sturen. Hier speelt privacy dan geen rol meer, want de klant heeft ‘vrijwillig’ zijn gegevens afgestaan. De consument zit gevangen in zijn eigen data!

Een bijzonder aspect van deze aanpak is dat de consument zelf de investering doet om gebruik te maken van de geboden diensten. Hij koopt een smartphone of laptop en betaalt voor een internetabonnement. Voor de traditionele manier van betalen worden de investeringen in fysieke producten, zoals pinpas, digipas of geldautomaat, door de bank betaald. Dat maakt het voor techbedrijven makkelijk om die diensten aan te bieden.

Nieuwe taak voor de overheid

De ontwikkelingen in de digitale samenleving op het vlak van betaalmethoden gaan zo snel, dat veel consumenten door de bomen het bos niet meer zien. Dit zet de deur open voor fouten en voor criminelen. Het is een taak voor de overheid om haar burgers hier te beschermen.

Tot nu werd in veel gevallen schade door online handelingen door de banken gedekt, zelfs als consumenten zich hadden laten verleiden tot ongewenste acties. Als de consument zich steeds vaker zal laten verleiden tot het gebruiken van betaalsystemen van de datacompanies, is het de vraag of zij dan nog wel voldoende beschermd worden. Daarnaast kan hij bij meerdere partijen een schuldpositie opbouwen. Zo verliest hij al snel het overzicht over zijn financiële situatie en verplichtingen. De financiële risico’s worden er daarmee zeker niet kleiner op. Is er dan nog een instantie die daar toezicht op houdt?

Inclusie en zorgplicht

Deze digitale ontwikkelingen kunnen de kloof tussen bevolkingsgroepen vergroten, zowel op basis van inkomen, vermogen als kennis van het omgaan met de digitale mogelijkheden. Waar banken zich terugtrekken uit hun positie ten opzichte van consumenten, en de bescherming die zij hun tot op zekere hoogte bieden, zal de zorgplicht voor dit thema direct bij de overheid komen te liggen. Iedere burger moet de kans krijgen gebruik te maken van de online aangeboden financiële diensten, ook als ze door commerciële partijen worden aangeboden, maar hij zal daarbij wel enige bescherming nodig hebben. Dat gaat nog sterker spelen als virtuele munten een serieuze positie in het betalingsverkeer gaan innemen. Dat kan bovendien tot veel omrekenen en dus ook fouten leiden.

Een onafhankelijke munteenheid met bijhorende wallet onder controle van een centrale bank, zoals de euro, zal steeds nodig blijven. De vraag is alleen in welke vorm, als euro zoals we die kennen of als CBDC? De overheid zou daarbij kunnen overwegen zelf, of in samenwerking met een bank (de Volksbank?), een onafhankelijke betaaldienst op te zetten, een zonder de doelstellingen en datahonger zoals door commerciële datacompanies gehanteerd worden. Gewoon om de burger een neutraal alternatief te bieden zonder kans op grote waarde schommelingen.

De consument krijgt een extra uitdaging, namelijk het behouden van overzicht over zijn financiële situatie.

Burgers beschermen

Om te voorkomen dat techbedrijven met hun financiële diensten burgers in de problemen brengen, zal de overheid een rol moeten spelen ter bescherming van die burgers. Ze zal de datacompanies regels moeten opleggen, terwijl de burger zelf ook een verantwoordelijkheid heeft waar hij in begeleid moet worden. Er kan desondanks veel fout gaan waar hij geen invloed op heeft. Banken hebben zich te houden aan wetten en regels en bieden vaak bescherming tegen fraude. De BKR ziet toe op de schuldposities. De DNB waakt over de waarde van de euro.

In de digitale samenleving spelen andere verhoudingen. Internationale datacompanies hanteren vaak eigen regels en leggen de verantwoordelijkheid voor misstanden vaak neer bij de consument. Hoe beschermend kan de overheid optreden als het gaat om betaalsystemen van die bedrijven?

De overheid zal zich moeten beraden op deze ontwikkelingen en tijdig moeten inspelen op de nieuwe rol die in deze digitale wereld van haar verwacht mag worden. Ze zal de burger moeten helpen om overzicht te houden over zijn financiële situatie voordat hij in de problemen komt. En ze zal eisen moeten stellen aan hoe ver datacompanies kunnen gaan. Heeft de overheid al plannen om deze rol in te vullen?

Geld en transacties worden een belangrijk marketinginstrument, waarbij het vooral gaat om data. Daarmee wordt de macht van datacompanies nóg groter en vervaagt de rol van de banken in ons betalingsverkeer. Welkom in de digitale samenleving!