Hoe nepnieuws twijfel zaait en verleidt tot pseudo-onderzoeken via sociale media

Binnen dit artikel wil ik inzoomen op hoe met name onze psyche of bewustzijn ons relatief kwetsbaar maakt voor zowel desinformatie als manipulatie. Het basismodel van nepnieuws bestaat er namelijk uit om gerede twijfel te zaaien.

Twijfel zaaien werkt

Twijfel zaaien werkt het beste bij diegenen die niet volledig zijn ingevoerd in bepaalde kennis of informatie. Veel van onze overtuigingen zijn namelijk tot stand gekomen op grond van door de tijd heen gestapelde kennis en aannames. Desgevraagd valt meestal moeilijk te achterhalen hoe bepaalde kennis en aannames precies tot bepaalde overtuigingen hebben geleid. Dit is een logisch gevolg van de wijze waarop ons bewustzijn functioneert.

Het uitdrukkelijk bewust worden van dergelijke hiaten leidt er bij sommigen van ons echter toe dat ze hardop gaan twijfelen. Tenzij iemand volledig is ingevoerd in bepaalde kennis of informatie, leidt gericht doorvragen of doorakkeren nu eenmaal niet zelden tot de expliciete bewustwording dat we nu eenmaal niet alles over een bepaald onderwerp weten.

Het consumeren van nepnieuws op zichzelf triggert daarom bij sommigen bepaalde twijfels over in hoeverre ze voldoende van bepaalde onderwerpen afweten om hun aanvankelijke overtuigingen ongemoeid te laten. Het zal niet als een verrassing komen dat manipulatoren van desinformatie maar al te goed op de hoogte zijn van deze toegang tot ons bewustzijn teneinde ons te proberen te beïnvloeden.

Infectieuze kenmerken van informatie

Zelfs op vlakken waarop ik goed ben ingevoerd, kan het mij overkomen dat desinformatie er in slaagt om twijfels (van voorbijgaande aard overigens) te genereren. Hiervoor hoef ik dergelijke informatie slechts tot mij te nemen. De aard van onze psyche is nu eenmaal zo dat informatie bepaalde infectieuze kenmerken heeft. In dat opzicht is het domweg riskant om meer dan slechts incidenteel desinformatie tot je te nemen. Hetzelfde geldt eigenlijk voor het gebruiken van sociale media om objectieve informatie op te zoeken (i.c. pseudo-onderzoek).

Afnemend vertrouwen in wetenschap en politiek

Vanwege een alsmaar afnemend vertrouwen in wetenschap en politiek wenden steeds meer mensen zich tot bronnen via sociale media. Het afnemende vertrouwen in wetenschap en politiek is deels het gevolg van een effectiviteitsparadox. Sociale media staan vervolgens niet bepaald bekend om hun betrouwbaarheid als het aankomt op objectiviteit of waarheidsvinding.

Dankzij vele decennia van maatschappelijke vooruitgang zijn sommigen langzamerhand doof en blind geworden voor wat wetenschap en politiek ons feitelijk hebben gebracht. Dit vertoont bepaalde overeenkomsten met de vaccinatieparadox, waarbij sommigen de verschrikkingen van bepaalde kinderziektes zijn vergeten. Hierdoor achten ze vaccinatie niet langer noodzakelijk met alle potentiële medische consequenties van dien. Iets eenders geldt voor de vruchten van wetenschap, politiek en bestuur binnen onze westerse samenleving(en).

Pseudo-onderzoeken uitvoeren via sociale media is erg riskant

Na het ontstaan van twijfel is het een natuurlijke reflex om meer te weten te willen komen over het onderwerp of de onderwerpen in kwestie. Indien twijfelaars hier vervolgens naar op zoek gaan binnen eendere desinformerende bronnen of sociale media, dan is het kwaad eigenlijk al geschied. Ze kunnen hierdoor terecht komen in een vicieuze cirkel van twijfel en desinformatie. Hieruit is het lastig terugkeren.

In aanmerking genomen dat veel van dergelijke twijfelaars waarschijnlijk sowieso al een zekere achterstand hebben met betrekking tot de toegang tot objectieve kennis en informatie, zullen zij zich doorgaans niet alsnog wenden tot objectieve wetenschappelijke, beleidsmatige of journalistieke publicaties of bronnen.

In tegendeel, zij zullen zich eender wenden tot gemakkelijk verteerbare of hapklare brokken via sociale media. Hierdoor ligt zelfversterking van hun overtuigingen serieus op de loer en is de persoonlijke informatiefuik of -bubble feitelijk geboren. Eenmaal verstrikt zijn diegenen een gemakkelijke prooi voor opvattingen en opinies die zich steeds verder van de gemiddelde of modale consensus af bewegen.

Drs. N.A.W. Monger