Jongeren spelen geen rollen, maar zijn authentiek [onderzoek]

Veel jongeren blijken twee dogma’s te koesteren: het eerste dogma is dat jongeren geen rollen spelen – zij zijn zichzelf. Het tweede dogma is dat jongeren niet leren – zij doen ervaring op. Deze dogma’s zijn het meest zichtbaar onder jongeren, maar zijn ook als steeds sterker wordende onderstroom aanwezig onder volwassenen, met name in de elite. De dogma’s zijn een teken van een grote verandering die al een tijdje bezig is. Zij zijn ons voorland.

Dit blijkt uit onderzoek dat ik met Beata Staszynska en anderen deed in het kader van het Europese project Dynamic Identity.

Dogma: jongeren spelen geen rol

In de opvatting van socioloog Erving Goffman spelen we doorlopend verschillende rollen. We gedragen ons anders in een winkel dan thuis en anders op werk dan met vrienden in het café. Dat klinkt als een dooddoener. Maar kom met deze dooddoener niet aan bij jongeren. Of het nu in Griekenland, in Polen of in Nederland is, zodra jongeren horen van deze theorie, ontkennen zij verontwaardigd. De meest gehoorde reactie onder hen is: ik speel geen rol, ik ben altijd mezelf.

Aanpassen lijkt voor jongeren op liegen

Veel jongeren zien het spelen van een rol als iets oneerlijks. Het aanpassen aan datgene wat een specifieke situatie van je verlangt, lijkt voor veel van hen op liegen. Hoewel zij zien dat veel volwassenen dit doen, zegt een grote groep jongeren dat zij overal en altijd hetzelfde zijn. En als zij op school bijvoorbeeld iets niet zeggen of iets niet doen, dan is dat alleen omdat zij straf verwachten als zij dit wel zouden doen.

Vroeger hadden we op elke plek een andere rol

Een oorzaak voor deze omslag onder jongeren zou goed hun leven online kunnen zijn. Zij kunnen publiceren wat ze willen en de enige inperking die ze ervaren, is de blik van volwassenen – ouders. Van de blik van bedrijven of autoriteiten zijn ze zich vaak niet bewust. Hun leven online is volkomen anders dan het leven van de generaties voor hen, die alleen offline opgroeiden. De oudere generaties groeiden nog wel op met rollen – en moesten hun best doen het publiek voor elk van deze rollen gescheiden te houden. Het was gevaarlijk om met collega’s van werk privé bevriend te raken, omdat voor beide groepen een andere versie van de werkelijkheid opgediend moest worden.

Online leidt tot zelf-censuur, geen verschillende rollen

Online, en zeker op Facebook, worden deze publieken veel minder gescheiden. Het is niet ongebruikelijk om op Facebook collega’s, vrienden, familieleden en vage kennissen als vriend te hebben. En dat leidt tot zelf-censuur: hoe breder het publiek hoe meer (hoewel zelf-censuur ook voorkomt bij strak gedefinieerde doelgroepen: tegen hen kun je niet alles zeggen).

Als jongeren voor het eerst over het gevaar van gemengde publieken horen, kijken ze glazig. Tot ze voorbeelden krijgen. Zo herkennen velen zich meteen in de situatie waarin ouders een schattige foto van hen als klein kind in bad online zetten (rol van kind), zodat hun moeizaam opgebouwde stoere imago in de klas (rol van mede-leerling) een deuk oploopt. En de mogelijkheid dat hun moeder op school komt met een knuffel leidt tot veel gegniffel – om dezelfde reden. Aan het eind van de workshop, in de enquête na een reeks van uiteenzettingen over identiteit als het spelen van rollen, laten jongeren weten dat het spelen van rollen voor hen het minst bekende onderdeel is van de workshoponderdelen over identiteit.

Jongeren verlaten Facebook omdat ze zich er vervelen

Toch hebben jongeren wel degelijk een idee wat het spelen van rollen inhoudt – zij maken zich er alleen niet druk om. Zo zorgde de invasie van ouderen op Facebook wel voor wat spanning – moet je wel of niet je ouders als vriend accepteren? – maar is de mogelijke vermenging van publieken slechts voor 15 procent van de 16- tot 19-jarigen een probleem. Het is niet de reden dat jongeren Facebook verlaten. De meesten verlaten Facebook omdat zij zich er vervelen. Jongeren chatten gewoon liever op WhatsApp en zenden berichtjes op Snapchat.

Authentiek zijn, onze ideologie

Het afwijzen van het spelen van rollen lijkt een soort ideologie. Deze ideologie is gebaseerd op het idee van authenticiteit. Volgens de gangbare norm moeten wij allemaal authentiek zijn – en het spelen van rollen is niet authentiek. Deze norm wordt uitgedragen door reclame en mediauitingen en wordt versterkt door de ervaring dat volwassenen calculeren bij het leven. Authentiek zijn betekent niet meedoen aan de hypocriete wereld van volwassenen. Authentiek zijn betekent je niet in een hokje laten stoppen maar overal hapjes uit nemen en naar hartenlust de meest diverse elementen mengen. Authentiek zijn betekent dus niet dat je je vastlegt op een identiteit. Je vindt jezelf doorlopend opnieuw uit, maar authentiek, zonder rollen te spelen dus.

Dogma: jongeren leren niet

Een tweede dogma dat Beata Staszynska en ik tegen kwamen onder jongeren, is dat jongeren niet leren. In de uitgebreide workshop die we hielden in Polen en in Nederland werden jongeren met zichzelf geconfronteerd op een nogal heftige manier. In de eerste sessie van de workshop werden jongeren een voor een uit het klaslokaal gehaald en naar een ander lokaal geleid, om vervolgens voor een camera gevraagd te worden naar hun identiteit. Niet veel later kregen jongeren het opgenomen filmpje te zien, ten overstaan van de hele klas. Daarna mochten zij de video nog een keer opnemen, maar dan volledig naar eigen inzicht.

Wat is je identiteit?

Het niet-leren-dogma liet zich zien op het moment dat de jongeren hun eerste en tweede filmpje na elkaar zagen in de laatste sessie van de workshop en hen werd gevraagd na te denken over de verschillen tussen de twee video’s. Hoewel vrijwel niemand exact dezelfde video had opgenomen en bijna iedereen wist te vertellen wat zij de tweede keer anders hadden gedaan in vergelijking met de eerste keer, vond letterlijk niemand dat hij of zij iets geleerd had. Natuurlijk vroegen wij herhaaldelijk waarom men vond dat er niets geleerd was, maar in reactie volgden alleen stellige ontkenningen zonder uitleg of nadere inzichten – het teken van een dogma.

“Maar gelukkig was ik mezelf”

Ook het andere dogma liet zich duidelijk zien in de reacties op de filmpjes. Gedurende de eerste opnames kwam het nog al eens voor dat jongeren dicht sloegen en alleen zwegen of nerveus begonnen te ratelen. Veel van hen commenteerden daarop bij het terugzien met: “Maar gelukkig was ik mijzelf.” en “Ik heb me niet anders voorgedaan dan ik ben. Daar ben ik trots op.”

Een generatie die trots is

De twee dogma’s samen zorgen voor een generatie die trots is. Als jongeren iets tegen komen dat interessant is, is het niet nieuw, maar wordt het zonder poespas toegevoegd aan wat zij al kennen en wordt het een vanzelfsprekend deel van hun leven. Ook negatieve ervaringen worden als vanzelfsprekend toegevoegd aan de eigen, authentieke mix van elementen die hun identiteit is.

Waar dat toe leidt, bleek tijdens een workshopsessie op een school in Nederland. Toen wij leerlingen vroegen de selfie van henzelf te tekenen die nooit zou mogen bestaan, tekende ongeveer de helft van hen zichzelf voor de neergestorte MH17 of voor een rij mensen die onthoofd werden door IS. Een kleiner gedeelte tekende zichzelf zoals te verwachten: met lelijke haren en pukkels (jongens en meisjes). De negatieve beelden waren net zo makkelijk doorgedrongen tot hun identiteit als nieuwe apps dat doen.

Selectie: waar lopen volwassenen op stuk?

Dat nieuwe ervaringen, nieuwe technologie en nieuwe gedachten schijnbaar zonder reflectie worden geabsorbeerd, betekent niet dat er geen selectie plaats vindt. Niet alles is interessant. Niet alles wordt toegelaten tot de mix. En hier lopen volwassenen op stuk.

Rollen & selectie

Neem een voorbeeld uit Polen. In een nabespreking van de gehouden workshop waren schoolbestuurders, leraren en leerlingen van diverse scholen aanwezig. Twee meisjes werden gevraagd hoe zij de workshop hadden ervaren. Zij vertelden dat de workshopbijeenkomsten fijn waren geweest omdat iedereen in de klas rustig was en iedereen zin had gehad om samen te werken. Tijdens de workshop was het niet zo’n herrie in de klas als normaal. De laatste opmerking werd hen door hun schoolbestuurder en hun lerares niet in dank afgenomen: de volgende dag kregen zij straf. Hun rol van workshop deelnemer botste met hun rol van ambassadeur van de school.

Wij besloten, ondanks de afkeer van jongeren tegen het concept van rollen, hierover met de gehele klas van de meisjes te gaan praten – en te protesteren bij het schoolbestuur tegen de straf. In de klas bleek dat de leerlingen ergens wel wisten dat de school van hen een rol van ambassadeur verwachtte, maar niemand nam deze rol serieus. De rol was eenvoudig niet door hun selectie gekomen.

Jongeren kiezen zelf wat zij toelaten in hun identiteitsmix – en wat niet

Hiërarchische of instrumentele overwegingen (dwang, leren) werken niet om jongeren iets te laten aannemen, terwijl straf ze alleen maar tijdelijk onderdrukt. De enige vorm van contact die lijkt te werken met jongeren is het voeren van een normaal gesprek, waarin zij serieus genomen worden. In een dergelijk gesprek zijn velen bereid om met respect te luisteren en hun afwegingen opnieuw te bekijken. De toverwoorden hier zijn interactie en gebrek aan hiërarchie.

Zodra we iets begrijpen, is er al een nieuwe werkelijkheid

In zijn boek Liquid Life beschrijft socioloog Zygmunt Bauman de hierboven beschreven visie van veel jongeren op hun identiteit als een gevolg van een extreem consumentische samenleving die onder invloed van globalisering tot stand is gekomen. Alles verandert zo snel, dat er geen tijd meer is om zaken te begrijpen of om tot reflectie te komen. Tegen de tijd dat wij begrijpen wat er aan de hand is, is er al weer een nieuwe werkelijkheid waarop we moeten reageren. Dit geldt voor technologie, maar ook in steeds sterkere mate op andere vlakken – van transport (Uber, zelfrijdende auto’s) tot aan wetgeving (veiligheid versus privacy), internationale betrekkingen (chaotische machtsverhoudingen) en sociale zekerheid (afbouw).

We vinden voortdurend onze persoonlijkheid opnieuw uit

Daarom kunnen we geen zinvolle inzichten ontwikkelen om de wereld om ons heen te begrijpen, laat staan dat wij passende persoonlijkheden kunnen ontwikkelen. Er is geen tijd om te leren, er is alleen tijd om ons telkens weer aan te passen. Er is geen tijd om duurzame strategieën te creëren, om te functioneren in specifieke contexten (rollen), dus spelen wij geen rollen meer. Reagerend op onze steeds vloeibaar wordende omgeving, vinden we voortdurend onze persoonlijkheid opnieuw uit, gebruik makend van wat wij genetisch hebben meegekregen en wat we onderweg aan ervaringen en informatie hebben verzameld.

De angst om uitgesloten te worden is de drijvende moter

Bauman ziet deze ontwikkeling als een steeds dominanter wordende beweging. Leden van de elite leven volgens hem al zo. Zij hebben geen hechtingen meer met een stad, land of cultuur of met hun familie of vriendenkring. Zij hoppen van plek naar plek en van mens naar mens. Zij die achterblijven, lijken een achterhoedegevecht te voeren en langzaam af te glijden naar een punt waarop zij economisch geen nut meer hebben en uitgesloten zullen worden om aan hun lot overgelaten te worden. De angst om uitgesloten te worden, is de drijvende motor achter onze noodzaak tot voortdurende verandering.

Word je nutteloos, of volg je?

Wat Beata Staszynska en ik ontdekt hebben, is dat veel jongeren al perfect de lessen van Bauman in de praktijk brengen. Hun dogma’s zijn overlevingsmechanismen in de vloeibare tijd (zoals Bauman onze tijd noemt) waarin niets de tijd krijgt om te stollen. Als Bauman gelijk heeft, is het een kwestie van tijd voordat we allemaal het pad van de elite en veel jongeren zullen volgen – of nutteloos zullen worden.

Illustraties met dank aan Fotolia.